ガリア戦記 第5巻

出典: フリー教科書『ウィキブックス(Wikibooks)』
ナビゲーションに移動 検索に移動

ガリア戦記

 C IVLII CAESARIS COMMENTARIORVM BELLI GALLICI 

 LIBER QVINTVS 

ガリア戦記 第5巻の情勢図(BC54年)。
黄色の領域がローマ領。桃色が同盟部族領。
ガリア戦記 第5巻 目次

ブリタンニア再遠征の準備:
第二次ブリタンニア遠征:


アンビオリクスとエブロネス族の蜂起:

ネルウィイー族らベルガエ人同盟の蜂起:


インドゥティオマルスとトレウェリ族の蜂起:

01節 | 02節 | 03節 | 04節 | 05節 | 06節 | 07節 |
08節 | 09節 | 10節
11節 | 12節 | 13節 | 14節 | 15節 | 16節 | 17節 | 18節 | 19節 | 20節
21節 | 22節 | 23節
24節 | 25節 | 26節 | 27節 | 28節 | 29節 | 30節
31節 | 32節 | 33節 | 34節 | 35節 | 36節 | 37節
38節 | 39節 | 40節
41節 | 42節 | 43節 | 44節 | 45節 | 46節 | 47節 | 48節 | 49節 | 50節
51節 | 52節
53節 | 54節 | 55節 | 56節 | 57節 | 58節 |
参考リンク



ブリタンニア再遠征の準備[編集]

1節[編集]

造船計画、ピルスタエ族の問題

  • L.{Lucio} Domitio Ap.{Appio} Claudio consulibus,
  • discedens ab hibernis Caesar in Italiam, ut quotannis facere consuerat,
    • カエサルは、毎年行なうことが常であったように、冬営からイタリア方面に立ち去ったときに、
  • legatis imperat quos legionibus praefecerat,
    • 軍団を指揮していた副官たちに命令した。
  • uti, quam plurimas possent, hieme naves aedificandas veteresque reficiendas curarent.
    • できるかぎり多く、冬に船団を建造すること、および古いものを修理することを、させるようにと。
  • Earum modum formamque demonstrat.
    • それら(船団)の仕様と外形を説明した。
  • Ad celeritatem onerandi subductionesque
    • 荷積みすることと船を陸揚げすることの迅速さのために、
  • paulo facit humiliores, quam quibus in nostro mari uti consuevimus,
    • 我らの海(=地中海)において用いるのが常であったもの(船)よりも、少しより低くする。
  • atque id eo magis, quod propter crebras commutationes aestuum minus magnos ibi fluctus fieri cognoverat;
    • それは、の頻繁な変動のために、そこで波があまり大きくならないことを知っていたので、なおさらである。
  • ad onera, ad multitudinem iumentorum transportandam
    • 積荷と役畜の多数を運搬するために、
  • paulo latiores, quam quibus in reliquis utimur maribus.
    • ほかの海で我々が用いているよりも、ややより幅広く。
  • Has omnes actuarias imperat fieri,
    • これら(船)すべてを快速型とするように命令した。
  • quam ad rem multum humilitas adiuvat.
    • それを、多くの事柄において、(船体の)低さが助ける。
  • Ea, quae sunt usui ad armandas naves,
    • 船団を武装するために役立つものを、
  • ex Hispania apportari iubet.
    • ヒスパニア(現在のイベリア半島)から運んで来ることを、命じた。
イッリュリクムにおける部族の分布図。右下に、Pirustae(ピルスタエ族)の名が見える。

ピルスタエ族の問題

  • Ipse conventibus Galliae citerioris peractis
  • in Illyricum proficiscitur,
  • quod a Pirustis finitimam partem provinciae
    • というのは、ピルスタエ族により、属州(イッリュリクム)に隣接する地方が、
  • incursionibus vastari audiebat.
    • 襲撃され荒らされていると聞いていたからだ。
  • Eo cum venisset, civitatibus milites imperat
    • (カエサルが)そこに来たときに、諸部族に兵士(の供出)を命令して、
  • certumque in locum convenire iubet.
    • 定められた場所に集結することを命じた。
  • Qua re nuntiata Pirustae legatos ad eum mittunt,
    • この事が報じられて、ピルスタエ族は使節たちを彼(カエサル)のところへ遣わした。
  • qui doceant nihil earum rerum publico factum consilio,
    • この者ら(使節たち)は、彼らの公けの事には何ら謀議をなしていない、と説いた。
  • seseque paratos esse demonstrant omnibus rationibus de iniuriis satisfacere.
    • 自分たちは、あらゆる方法で無法について償う用意があると言明した。
  • Accepta oratione eorum
    • 彼らの弁明を受け入れて、
  • Caesar obsides imperat eosque ad certam diem adduci iubet;
    • カエサルは人質(の供出)を命令して、彼ら(人質)を確定した日に連れて来ることを命じた。
  • nisi ita fecerint, sese bello civitatem persecuturum demonstrat.
    • もしそのように行なわなければ、戦争によって部族を懲罰するだろうと、言明した。
  • Iis ad diem adductis, ut imperaverat,
    • 彼ら(人質)が、命令されたように、期日までに連れて来られて、
  • arbitros inter civitates dat, qui litem aestiment poenamque constituant.
    • 部族間に裁定者を立てて、訴訟の罰金を見積もり罰を決定させるようにした。

2節[編集]

造船の進捗状況、トレウェリ族の問題

  • His confectis rebus conventibusque peractis,
    • (カエサルは)これらの事柄を成し遂げ、(属州イッリュリクムの各地で)法廷を済ませて、
  • in citeriorem Galliam revertitur atque inde ad exercitum proficiscitur.
  • Eo cum venisset, circuitis omnibus hibernis,
    • そこに来たときに、すべての冬営地を巡察して、
  • singulari militum studio in summa omnium rerum inopia
    • あらゆる物事の非常な欠乏において、兵士たちの格別の熱意により、
  • circiter sescentas eius generis, cuius supra demonstravimus, naves
    • 前に説明した種類の約600隻の船
  • et longas XXVIII invenit instructas
    • および長船(軍船)28隻が建造されているのを見出して、
  • neque multum abesse ab eo quin paucis diebus deduci possint.
    • わずかの日々で出帆させられることからあまり遠からずであることを(も見出した)。
イティウス港があったと推定される有力な候補地、フランスのブーローニュ
  • Conlaudatis militibus atque iis qui, negotio praefuerant,
    • (カエサルは)兵士たちと職務を指揮していた者たちを誉めそやし、
  • quid fieri velit, ostendit
    • (彼らにより)何が行なわれると欲しているかを示し、
  • atque omnes ad portum Itium convenire iubet,
    • かつすべて(の船団)をイティウス港へ集結することを命じた。
  • quo ex portu commodissimum in Britanniam traiectum esse cognoverat,
    • かの港からはブリタンニアに渡らせるのに非常に好都合であることを知っていたのだ。
  • circiter milium passuum XXX transmissum a continenti:
  • huic rei, quod satis esse visum est, militum relinquit.
    • この事(船団の集結)に十分であると思われるだけの兵士を残留させた。

トレウェリ族の問題

  • Ipse cum legionibus expeditis IIII{quattuor} et equitibus DCCC
    • (カエサル)自身は、軽装の4個軍団騎兵800騎とともに
  • in fines Treverorum proficiscitur,
  • quod hi neque ad concilia veniebant neque imperio parebant
    • というのは、彼らは(ガリアの首長)会合に来たこともなかったし(ローマの)威令にも従わなかったし、
  • Germanosque Transrhenanos sollicitare dicebantur.

3節[編集]

トレウェリ族の再現された住居(Altburg)

トレウェリ族の動向、インドゥティオマルスとキンゲトリクス

  • Haec civitas longe plurimum totius Galliae equitatu valet
    • この部族(トレウェリ族)は、ガリア全体でも非常に有力な騎兵隊
  • magnasque habet copias peditum
  • Rhenumque, ut supra demonstravimus, tangit.
    • 前述したように、レヌス川(ライン川)に接していた。
  • In ea civitate duo de principatu inter se contendebant, Indutiomarus et Cingetorix;

キンゲトリクスの動き

  • e quibus alter, simulatque de Caesaris legionumque adventu cognitum est, ad eum venit,
    • 後者(キンゲトリクス)は、カエサルと諸軍団の到着について知られるや否や、彼のところへ来て、
  • se suosque omnes in officio futuros neque ab amicitia populi Romani defecturos confirmavit
    • 自分と配下の皆が忠節であるだろうし、ローマ人民の友好を損なうことはないだろう、と断言して、
  • quaeque in Treveris gererentur, ostendit.
アルドゥエンナ(アルデンヌ)の森林地帯
トレウェリ族の城砦跡(ルクセンブルクTitelberg

インドゥティオマルスの動き

  • At Indutiomarus equitatum peditatumque cogere,
    • 一方、インドゥティオマルスは、騎兵隊と歩兵隊を徴集し、
  • iisque, qui per aetatem in armis esse non poterant,
    • 年齢によって武器をとることができなかった者たちを
  • in silvam Arduennam abditis,
  • quae ingenti magnitudine
    • それ(森)はたいへん広大で、
  • per medios fines Treverorum
    • トレウェリ族領の中央を介し、
  • a flumine Rheno ad initium Remorum pertinet,
    • レヌス川からレミ族領の始まりまで及んでいるが、
  • bellum parare instituit.
    • 戦争準備を決断した。
  • Sed posteaquam nonnulli principes ex ea civitate
    • しかし、その部族のうちの幾人かの領袖たちが(以下の行動を)した後で、
  • et familiaritate Cingetorigis adducti
    • (すなわち)キンゲトリクスの懇意に引かれ、
  • et adventu nostri exercitus perterriti,
    • 我らが軍隊(ローマ軍)の到来に脅かされて、
  • ad Caesarem venerunt et de suis privatim rebus ab eo petere coeperunt,
    • カエサルのところへ来て、自分たちの私的な事柄について、彼に請願し始めた後で、
  • quoniam civitati consulere non poss<e>nt,
    • 部族の策を講じることができないので、
  • veritus ne ab omnibus desereretur
    • 皆から見捨てられないように恐れて、
  • Indutiomarus legatos ad Caesarem mittit:
    • インドゥティオマルスは使節たちをカエサルのところへ派遣した。(使節は以下のように告げた。)

インドゥティオマルスの弁明

  • Sese idcirco ab suis discedere atque ad eum venire noluisse,
    • 自分(インドゥティオマルス)が味方から離れて彼(カエサル)のところへ来ることを欲しなかった理由は、
  • quo facilius civitatem in officio contineret,
    • それによって部族の忠節をより容易に保つためであり、
  • ne omnis nobilitatis discessu plebs propter inprudentiam laberetur:
    • すべての貴族が離れることによって民衆が無知のためにつまづくことがないようにである。
  • itaque esse civitatem in sua potestate,
    • こうして部族を自分の支配下において、
  • seque, si Caesar permitteret, ad eum in castra venturum,
    • 自分は、もしカエサルが許すならば、陣営にいる彼のところへ来るだろうし、
  • suas civitatisque fortunas eius fidei permissurum.
    • 自分の部族とその財産を彼の保護に委ねるだろう。

4節[編集]

カエサルとインドゥティオマルス

  • Caesar,
    • カエサルは、(インドゥティオマルスが)
  • etsi intellegebat, qua de causa ea dicerentur quaeque eum res ab instituto consilio deterreret,
    • いかなる理由によりそれを言ったか、いかなる事が彼を策定した計画から遠ざけたかを、理解していたけれども、
  • tamen, ne aestatem in Treveris consumere cogeretur
    • それでも、夏季をトレウェリ族のところで費やすことを強いられないように、
  • omnibus ad Britannicum bellum rebus comparatis,
    • (その理由は)すべての事をブリタンニア人との戦争のために準備していたからであるが、
  • Indutiomarum ad se cum CC{ducentis} obsidibus venire iussit.
  • His adductis,
    • これらの者(人質)が連れて来られ、
  • in iis filio propinquisque eius omnibus, quos nominatim evocaverat,
    • その中には(カエサルが)指名して呼び出したところの彼(インドゥティオマルス)の息子と近親者がいた。
  • consolatus Indutiomarum hortatusque est, uti in officio maneret;
    • (カエサルは)インドゥティオマルスをなだめて、務め(忠節)に留まるように励ました。
  • nihilo tamen setius principibus Treverorum ad se convocatis
    • それにも拘らず、トレウェリ族の領袖たちを自分(カエサル)のところに召し出して、
  • hos singillatim Cingetorigi conciliavit,
  • quod cum merito eius a se fieri intellegebat,
    • というのは、自分(カエサル)によってなされることが彼(キンゲトリクス)にふさわしいと考えただけでなく、
  • tum magni interesse arbitrabatur eius auctoritatem inter suos quam plurimum valere,
    • 彼の人望が配下の間でできるだけ大きな力を持つことが、大いに重要であると(カエサルには)思われたのだ。
  • cuius tam egregiam in se voluntatem perspexisset.
    • かの者(キンゲトリクス)の自分へのそれほど抜群の好意を(カエサルは)見通していたのだ。
  • Id tulit factum graviter Indutiomarus, suam gratiam inter suos minui,
    • その事実を重く受けとめたインドゥティオマルスは、自分の威光を配下の間で減退させ、
  • et, qui iam ante inimico in nos animo fuisset,
    • すでに以前から我ら(ローマ人)に敵対心があったが、
  • multo gravius hoc dolore exarsit.
    • よりとても激しく、この苦痛に激怒した。

5節[編集]

イティウス港の所在地として、ブーローニュとともに有力な候補であるウィサント(Wissant

イティウス港、ガリア領袖たちの召集

  • His rebus constitutis
    • これらの事態が片付くと、
  • Caesar ad portum Itium cum legionibus pervenit.
    • カエサルは軍団とともにイティウス港へ到着した。
  • Ibi cognoscit
    • そこで知ったのは、
  • LX{sexaginta} naves, quae in Meldis factae erant,
  • tempestate reiectas cursum tenere non potuisse
    • 嵐で押し戻されて、航路を保つことができなくて、
  • atque eodem, unde erant profectae, revertisse;
    • そこから出発していたのと同じところ(港)に戻ったことであった。
  • reliquas paratas ad navigandum atque omnibus rebus instructas invenit.
    • 残り(の船)は、航行するための用意ができていて、すべての事を整えていたのを見出した。
  • Eodem equitatus totius Galliae convenit, numero milium quattuor,
    • 同じところに、全ガリアの総数4000の騎兵隊が集まって来て、
  • principesque ex omnibus civitatibus;
    • すべての部族の領袖たちも(集まって来た)。
  • ex quibus perpaucos, quorum in se fidem perspexerat, relinquere in Gallia,
    • それらのうち、自分(カエサル)への忠節を見通していた非常にわずかな者たちをガリアに残して、
  • reliquos obsidum loco secum ducere decreverat,
    • ほかの者たちを人質の立場として、自分とともに(ブリタンニアに)連れて行くことを決定した。
  • quod, cum ipse abesset, motum Galliae verebatur.
    • というのは、自身(カエサル)が(大陸を)離れたときの、ガリアの動乱を恐れたからである。

6節[編集]

ハエドゥイ族のドゥムノリクス

  • Erat una cum ceteris Dumnorix Haeduus, de quo ante ab nobis dictum est.
  • Hunc secum habere in primis constituerat,
    • (カエサルは)とりわけ彼を自分と一緒に留めておくことを決めていた。
  • quod eum cupidum rerum novarum, cupidum imperii, magni animi,
    • というのは、彼は新奇な事(政変)を熱望し、覇権を熱望しており、気持ちが大きく、
  • magnae inter Gallos auctoritatis cognoverat.
    • ガリア人の間で人望が大きいことを、(カエサルは)知っていたからだ。
  • Accedebat huc,
    • それに付け加えて、
  • quod in concilio Haeduorum Dumnorix dixerat sibi a Caesare regnum civitatis deferri;
    • ハエドゥイ族の会議において、ドゥムノリクスは、カエサルにより自分に部族の王権を譲られると言っていた。
  • quod dictum Haedui graviter ferebant,
    • かかる発言に、ハエドゥイ族の者たちは激怒したが、
  • neque recusandi aut deprecandi causa legatos ad Caesarem mittere audebant.
    • (それを)拒否するため、または哀願するために、使節をカエサルのところへ派遣することをあえてしなかった。
  • Id factum ex suis hospitibus Caesar cognoverat.
    • その事実を、(滞在している所の)宿主からカエサルは知った。
  • Ille omnibus primo precibus
    • 彼(ドゥムノリクス)は、当初はあらゆる懇願により
  • petere contendit, ut in Gallia relinqueretur,
    • ガリアに残してくれるよう求めることに努めた。
  • partim quod insuetus navigandi mare timeret,
    • その(懇願の)一部では、航行することに慣れていないので海を恐れる(と言い)、
  • partim quod religionibus impediri sese diceret.
    • ほかの一部では、信仰が(航海を)妨げている、と言った。
  • Posteaquam id obstinate sibi negari vidit, omni spe impetrandi adempta,
    • それ(残留)が自分にとって頑強に拒否されるの見て、達成することのすべての希望を否認された後で、
  • principes Galliae sollicitare, sevocare singulos
    • ガリアの領袖たちをそそのかし、一人ずつを別々に呼び出して、
  • hortarique coepit, uti in continenti remanerent;
    • 大陸に残留するように鼓舞し始めて、
  • metu territare:
    • 恐れに戦慄させた。

ドゥムノリクスの鼓舞

  • non sine causa fieri, ut Gallia omni nobilitate spoliaretur;
    • 理由もなしに、ガリアがすべての高貴な者たちを奪われるようにはなされない。
  • id esse consilium Caesaris,
    • 以下のことが、カエサルの計略である。
  • ut, quos in conspectu Galliae interficere vereretur, hos omnes in Britanniam traductos necaret;
    • ガリアの視ている中で殺すことがはばかられる者たちを、彼ら皆をブリタンニアに渡らせて殺すのである。
  • fidem reliquis interponere, ius iurandum poscere,
    • ほかの者たちに誓いをかけて、以下を誓約することを要求した。
  • ut, quod esse ex usu Galliae intellexissent, communi consilio administrarent.
    • ガリアに有益であると理解したことは、合同の協議により処置するように、と。
  • Haec a compluribus ad Caesarem deferebantur.
    • これは、かなりの者たちにより、カエサルのところへ通報された。

7節[編集]

ドゥムノリクスの最期

  • Qua re cognita Caesar,
    • かかる事を知って、カエサルは、
  • quod tantum civitati Haeduae dignitatis tribuerat,
    • これほどにもハエドゥイの部族国家に敬意を払っていたので、
  • coercendum atque deterrendum, quibuscumque rebus posset, Dumnorigem statuebat;
    • できるかぎりのあらゆる事でドゥムノリクスを抑えるべきであり、制止するべきであると決意した。
  • quod longius eius amentiam progredi videbat,
    • というのは、彼の狂気がはるかに進行していると見ており、
  • prospiciendum, ne quid sibi ac rei publicae nocere posset.
    • (カエサル)自身と公儀(=ローマ国家)にとって害に成り得ないように、用心するべきである(と見ていた)。
  • Itaque dies circiter XXV in eo loco commoratus,
    • そのようにして、およそ25日をその場所において滞在して、
  • quod c[h]orus ventus navigationem impediebat,
    • というのは、北西風が航海を妨げており、
  • qui magnam partem omnis temporis in his locis flare consuevit,
    • それ(北西風)はあらゆる時季の大部分でこの地に吹いて来るのが常であったからであるが、
  • dabat operam, ut in officio Dumnorigem contineret,
    • (カエサルは)ドゥムノリクスを忠義に留めるように労苦を払った。
  • nihilo tamen setius omnia eius consilia cognosceret:
    • それにも拘らず、彼(ドゥムノリクス)のあらゆる策略を知ろうとした。
  • tandem idoneam nactus tempestatem milites equitesque conscendere in naves iubet.
    • ついに、適切な天候を手に入れて、兵士(歩兵)たちと騎兵たちに船に乗船することを命じた。
  • At omnium inpeditis animis
    • 一方、皆が(乗船に)忙殺されているので、
  • Dumnorix cum equitibus Haeduorum a castris insciente Caesare domum discedere coepit.
    • ドゥムノリクスはハエドゥイ族の騎兵たちとともに、カエサルが知らぬうちに、陣営から郷里に立ち去り始めた。
  • Qua re nuntiata Caesar intermissa profectione atque omnibus rebus postpositis
    • かかる事が報告されて、カエサルは出発を中断し、かつすべての事を後回しにして、
  • magnam partem equitatus ad eum insequendum mittit retrahique imperat;
    • 騎兵隊の大部分を、彼(ドゥムノリクス)への追捕のために派遣して、連れ戻すことを命令した。
  • si vim faciat neque pareat, interfici iubet,
    • もし、力ずくでも従わないのならば、殺害することを命じた。
  • nihil hunc se absente pro sano facturum arbitratus,
    • 彼(ドゥムノリクス)は、自分(カエサル)が不在であれば、何ら分別に見合うことをなさないだろうと思って。
  • qui praesentis imperium neglexisset.
    • (カエサル自身が)居合わせても、その威令をないがしろにするほどの者であるから。
  • Ille enim revocatus resistere
    • 確かに、彼(ドゥムノリクス)は、呼び戻されても抵抗し、
  • ac se manu defendere suorumque fidem implorare coepit,
    • 手ずから身を守ろうとして、配下の者たちの忠節に懇願し始めた。
  • saepe clamitans liberum se liberaeque esse civitatis.
    • たびたび「我は自由であり、自由な部族に属する者である」と叫びながら。
  • Illi, ut erat imperatum, circumsistunt hominem atque interficiunt:
    • あの者ら(騎兵隊)は、命令されていたように、その人物を取り囲んで、殺害した。
  • at equites Haedui ad Caesarem omnes revertuntur.
    • 一方、ハエドゥイ族の騎兵たちは、カエサルのところへ全員が帰還した。
  • (訳注:カエサルはふれていないが、有力部族ハエドゥイの大立者ドゥムノリクスが叫んだ事と無惨な最期は、
ガリア全土に知れ渡ったことであろう。彼と誓約を交わした部族の領袖たちがブリタンニアから帰還すると、
ガリア各地で暴動や反乱が多発し、これは2年後のウェルキンゲトリクスの大反乱につながったと考えられる。)

第二次ブリタンニア遠征[編集]

8節[編集]

ブリタンニアへ再び渡海

ドーバー海峡の衛星写真。右がガリア(フランス)、左がカエサルらが上陸したドーバー付近の海岸。
大陸側から見えるブリタンニアの海岸
  • His rebus gestis,
    • これらの事が遂げられて、
  • Labieno in continente cum tribus legionibus et equitum milibus duobus relicto,
  • ut portus tueretur et re frumentaria provideret,
    • (イティウス)港を守って、糧食を調達するように、
  • quaeque in Gallia gererentur cognosceret,
    • かつ、ガリアで行なわれていることを認識して、
  • consiliumque pro tempore et pro re caperet,
    • 時と事情に応じて協議するようにと(命じた)。
  • ipse cum quinque legionibus et pari numero equitum, quem in continenti reliquerat,
    • (カエサル)自身は5個軍団および騎兵の同数を、大陸に残して、
  • ad solis occasum naves solvit
    • 日没頃に船団を出帆した。
  • et leni Africo provectus,
    • おだやかなアフリカ風(=西南風)で前進したが、
    • (訳注:西南風を Africus, ī と呼ぶのは、アフリカ地方(=カルタゴ)がイタリアから見て西南にあるためと思われる。)
  • media circiter nocte vento intermisso, cursum non tenuit,
    • 真夜中あたりに風がやんで、航路を保てずに、
  • et longius delatus aestu
    • より遠くへにより運ばれて、
  • orta luce sub sinistra Britanniam relictam conspexit.
    • (日の)光が昇ると、左のほうへブリタンニアを置き去りにしているのを視認した。
  • Tum rursus aestus commutationem secutus remis contendit,
    • それから再び潮の変動に従って、櫂によって(ブリタンニア島を)めざした。
  • ut eam partem insulae caperet, qua optimum esse egressum superiore aestate cognoverat.
    • その島のうち、下船するのに最も良い、と前の夏に理解していたところの方面を捉えるように。
  • Qua in re admodum fuit militum virtus laudanda,
    • その事柄において、兵士たちの勇気はたいへん賞賛されるべきものであった。
  • qui vectoriis gravibusque navigiis non intermisso remigandi labore
    • その者らは、運搬用で重い船舶なのに、(櫂を)漕ぐことの労苦を中断しないで、
  • longarum navium cursum adaequarunt.
    • 長船(軍船)の進路と同等に張り合った。
  • Accessum est ad Britanniam omnibus navibus meridiano fere tempore,
    • ブリタンニアへは、すべての船がほぼ正午の時に近づいたが、
  • neque in eo loco hostis est visus;
    • その地には敵(の姿)は見られなかった。
  • sed, ut postea Caesar ex captivis cognovit,
    • けれども、後にカエサルが捕虜から知ったように、
  • cum magnae manus eo convenissent,
    • (敵の)かなりの手勢がそこに集結していたけれども、
  • multitudine navium perterritae,
    • (ローマ軍の)船団の多さに畏怖させられており、
  • quae cum annotinis privatisque, quas sui quisque commodi fecerat,
    • それら(船団)は、前年の(第一次遠征の)ものや各人が自分に都合良く造らせていた私用のものを伴って、
  • amplius octingentae uno erant visae tempore,
    • 800隻より多いものが、一時に望見されたので、
  • a litore discesserant ac se in superiora loca abdiderant.
    • (敵は)海岸から立ち去って、より上の場所に身を隠していたのだった。

9節[編集]

カエサルの第二次ブリタンニア遠征の経路

ブリタンニア再上陸、敵の砦を夜襲

  • Caesar exposito exercitu et loco castris idoneo capto,
    • カエサルは、軍隊を(船から)上陸させて、陣営に適切な場所を占領して、
  • ubi ex captivis cognovit, quo in loco hostium copiae consedissent,
    • 敵(ブリタンニア人)の軍勢が陣取っている場所を捕虜から知るや否や、
  • cohortibus decem ad mare relictis et equitibus trecentis,
  • qui praesidio navibus essent,
    • その者らを船団の守備隊となるようにして、
  • de tertia vigilia ad hostes contendit,
    • (カエサル自らは)第三夜警時(=深夜過ぎ頃)に、敵の方へと急いだ。
  • eo minus veritus navibus,
    • 船団についてはあまり心配していなかったが、それは
  • quod in litore molli atque aperto deligatas ad ancoram relinquebat,
    • 軟らかく開けた海岸においてに固定して残しておいたためである。
  • et praesidio navibus Q.{Quintum} Atrium praefecit.
  • Ipse noctu progressus milia passuum circiter XII hostium copias conspicatus est.
    • (カエサル)自身は夜中に約12ローママイル(約18km)前進して、敵の軍勢を視認した。
ストゥール川の支流の一つ
  • Illi equitatu atque essedis ad flumen progressi
    • あの者たちは、騎兵隊と戦車隊で川のほとりへ進んで来て、
    • (現在のケント州を流れるストゥール川 Stour の支流の一つと推定されている。)
  • ex loco superiore nostros prohibere et proelium committere coeperuut.
    • より上の地点から我が方(ローマ勢)を防戦し、戦闘を交え始めた。
  • Repulsi ab equitatu se in silvas abdiderunt,
    • (ブリタンニア勢はローマ勢の)騎兵隊により撃退されて、森の中に身を隠して、
  • locum nacti egregie et natura et opere munitum,
    • 自然および工事により防備された見事な場所を手に入れた。
  • quem domestici belli, ut videbantur, causa iam ante praeparaverant:
    • それは、内輪の戦争のために、すでに以前に準備していたと見られる。
  • nam crebris arboribus succisis omnes introitus erant praeclusi.
    • なぜなら、伐採された濃密な木々で、進入路が塞がれていたためである。
  • Ipsi ex silvis rari propugnabant nostrosque intra munitiones ingredi prohibebant.
    • (彼ら)自身はまれに出撃して、我が方がその堡塁の内部に侵入することを妨げた。
ローマ軍の亀甲陣形(テストゥド
  • At milites legionis septimae, testudine facta et aggere ad munitiones adiecto,
    • だが、第7軍団の兵士たちは、亀甲陣形を編成して、土塁で堡塁に突入して、
  • locum ceperunt eosque ex silvis expulerunt
    • その場所を占領して、彼ら(ブリタンニア勢)を森から駆逐したが、
  • paucis vulneribus acceptis.
    • (ローマ勢は)わずかな者が傷を受けただけであった。
  • Sed eos fugientes longius Caesar prosequi vetuit,
    • けれども、逃亡する彼らを、カエサルはより遠くへ追撃することを禁じた。
  • et quod loci naturam ignorabat,
    • 地勢を知らなかったためでもあり、
  • et quod magna parte diei consumpta
    • 日中の大部分が(戦闘に)費やされたためもあって、
  • munitioni castrorum tempus relinqui volebat.
    • 野営の防備の時間を残しておくことを欲したのだ。

10節[編集]

再び嵐が船団を破損

  • Postridie eius diei mane
    • (カエサルは)その日の翌日の朝に、
  • tripertito milites equitesque in expeditionem misit,
    • 兵士(=歩兵)と騎兵を三つに分けて遠征に派遣した。
  • ut eos, qui fugerant, persequerentur.
    • 逃亡していた者たち(ブリタンニア勢)を追撃するようにと。
  • His aliquantum itineris progressis,
    • この者ら(遠征部隊)がかなりの距離の道程を前進して、
  • cum iam extremi essent in prospectu,
    • すでにその末尾が視野に入っていたときに、
  • equites a Quinto Atrio ad Caesarem venerunt,
  • qui nuntiarent superiore nocte maxima coorta tempestate
    • その者たちが報告したのは、前の夜に大きな嵐が突発して、
  • prope omnes naves adflictas atque in litore eiectas esse,
    • ほとんどすべての船が打ち砕かれて、海岸に乗り上げたことであった。
  • quod neque ancorae funesque subsisterent,
    • というのは、錨も索具も持ちこたえられず、
  • neque nautae gubernatoresque vim tempestatis pati possent;
    • 船員や操舵手が嵐の力に耐えることもできなかった。
  • itaque ex eo concursu navium magnum esse incommodum acceptum.
    • こうして、その船団の混乱から、大きな災害を受けたのである。

11節[編集]

船団と陣営の防備、カッスィウェッラウヌス登場

  • His rebus cognitis
    • これらの事態(=嵐による災害)を知って
  • Caesar legiones equitatumque revocari atque in itinere resistere iubet,
    • カエサルは(遠征に派遣した)軍団と騎兵隊を呼び止めて、行軍を留まることを命じて、
  • ipse ad naves revertitur;
    • 自身は船団のところへ戻った。
  • eadem fere, quae ex nuntiis litterisque cognoverat, coram perspicit,
    • 伝令と書状から知っていたのとほぼ同じものを、眼前に視た。
  • sic ut amissis circiter XL navibus reliquae tamen refici posse magno negotio viderentur.
    • およそ40隻の船を喪失したけれども、残りは大きな労苦により修理できると見られた。
  • Itaque ex legionibus fabros deligit
    • こうして、軍団の内から職人(=工兵)を選別して
  • et ex continenti alios arcessi iubet;
    • 大陸からほかの者たちを呼び寄せることを命じた。
  • Labieno scribit,
  • ut quam plurimas posset iis legionibus, quae sunt apud eum, naves instituat.
    • 彼(ラビエヌス)の元にいる軍団により、できるかぎり多くの船を建造するようにと。
  • Ipse, etsi res erat multae operae ac laboris,
    • (カエサル)自身は、たとえ事が多くの作業や労苦であろうとも、
  • tamen commodissimum esse statuit omnes naves subduci et cum castris una munitione coniungi.
    • けれども、すべての船を引き上げて陣営と一緒に防壁に結びつけることが、最も都合良いと判断した。
  • In his rebus circiter dies X consumit,
    • これらの事に約10日を費やし、
  • ne nocturnis quidem temporibus ad laborem militum intermissis.
    • 夜の時間でさえも、兵士の労役が中断されることはなかった。
  • Subductis navibus castrisque egregie munitis
    • 船団を引き上げて、陣営に見事な防備をし、
  • easdem copias, quas ante, praesidio navibus reliquit:
    • 以前のと同じ軍勢を、船団の守備隊として残して、
  • ipse eodem, unde redierat, proficiscitur.
    • (カエサル)自身は、そこから(船団のところへ)戻って来ていたのと同じところへ出発する。
  • カッスィウェッラウヌス登場
  • Eo cum venisset,
    • (カエサルが)そこに来たときに、
  • maiores iam undique in eum locum copiae Britannorum convenerant
    • すでに至る所からその場所に、より多くのブリタンニア人の軍勢が集結していた。
タメスィス川、すなわち現在のテムズ川
  • summa imperii bellique administrandi
    • 戦争を遂行するための最高司令権が、
  • communi consilio permissa Cassivellauno,
  • cuius fines a maritimis civitatibus
    • その者の領土は、海岸の諸部族(の領土)からは、
  • flumen dividit, quod appellatur Tamesis,
  • a mari circiter milia passuum LXXX.
    • 海からは約80ローママイル(約120km)である。
  • Huic superiore tempore cum reliquis civitatibus continentia bella intercesserant;
    • この者は、以前の時期には、ほかの部族たちとの絶え間のない戦争が介在していたが、
  • sed nostro adventu permoti
    • しかし我が方(ローマ軍)の到来に脅かされて、
  • Britanni hunc toti bello imperioque praefeceraut.
    • ブリタンニア人はこの者を戦争全体の司令権の長としたのだ。

12節[編集]

古代ブリタンニア南部の部族分布。大陸と同じ部族名が見られる。

ブリタンニアの地理(1)-部族と風土

  • Britanniae pars interior
  • ab iis incolitur, quos natos in insula ipsi memoria proditum dicunt,
    • 島の土着であると、彼ら自身の伝承により広められていると言う者たちが住む。
  • maritima ab iis, qui praedae ac belli inferendi causa ex Belgio transierunt
    • 海岸部には、略奪と戦争をしかけるためにベルギウムから渡来した者たちが(住む)。
  • - qui omnes fere iis nominibus civitatum appellantur, quibus orti ex civitatibus eo pervenerunt -
    • その者らほぼすべては、そこに到来した(大陸の)出身部族に由来する部族の名前で呼ばれている。
  • et bello illato ibi permanserunt atque agros colere coeperunt.
    • (彼らは)戦争をしかけて、そこに留まり続け、土地を耕し始めた。
ケルト人の金貨(パリシイ族の例)
ブリテン島南西部のコーンウォール地方は錫石の産地として有名。
ブナの森林
ガチョウ
  • Hominum est infinita multitudo
    • 人々は限りなき多数であり、
  • creberrimaque aedificia fere Gallicis consimilia,
    • 建物が密集してほぼガリアに類似しており、
  • pecorum magnus numerus.
    • 家畜の数も多い。
  • Utuntur aut aere aut nummo aureo
  • aut taleis ferreis ad certum pondus examinatis pro nummo.
    • あるいは貨幣の代わりにある一定の重さに計量した鉄製の棒である。
  • Nascitur ibi plumbum album in mediterraneis regionibus,
    • そこでは、内陸地方ではスズ(錫)が生産され、
  • in maritimis ferrum, sed eius exigua est copia;
    • 海岸(地方)では鉄であるけれども、その量は微量である。
  • aere utuntur inportato.
    • 銅は、輸入したものを用いている。
  • Materia cuiusque generis ut in Gallia est,
    • 建材(木材)は、どの種類もガリアにあるようなものである。
  • praeter fagum atque abietem.
  • Leporem et gallinam et anserem gustare fas non putant;
  • haec tamen alunt animi voluptatisque causa.
    • 他方、これらを心と意欲のために養っている。
  • Loca sunt temperatiora quam in Gallia, remissioribus frigoribus.
    • 土地は、ガリアにおけるよりも(気候が)おだやかで、寒さはあまり激しくない。

13節[編集]

ほぼ同時代のギリシア人地理学者ストラボンの記述に基づくヨーロッパの地図。中央に三角形のブリタンニア島(Brettania)が見える。ヒベルニア島=イエルネ(Ierne)の位置が北方へずれていることなどを除けば、本節の記述とおおむね合致する。
モナ島(マン島)は、ブリタンニア島(右)とヒベルニア島(左)の間に位置する。
冬至のラテン語による説明図
水時計の例
ブリテン諸島の衛星写真

ブリタンニアの地理(2)-島々と地形

  • Insula natura triquetra,
  • cuius unum latus est contra Galliam.
    • その(三角形の)辺の一つは、ガリアに向かい合っている。
  • Huius lateris alter angulus, qui est ad Cantium,
    • この辺の一方の角は、カンティウム(現在のケント州)辺りであり、
  • quo fere omnes ex Gallia naves adpelluntur,
    • そこへはガリアからの船のほぼすべてが陸づけし、
  • ad orientem solem,
    • 日の出の方向(=東方)へ向いている。
  • inferior ad meridiem spectat.
    • (地図上の)下方(の角)は、正午の方向(=南方)に面している。
  • Hoc pertinet circiter milia passuum quingenta.
    • これ(ガリアに向かい合う辺)は、約500ローママイル(約740km)に達する。
  • Alterum vergit ad Hispaniam
  • atque occidentem solem;
    • かつ日没の方(=西方)を向いている。
  • qua ex parte est Hibernia insula,
  • dimidio minor, ut existimatur, quam Britannia,
    • 見積もられているように、ブリタンニアよりも半分ぐらい小さい。
  • sed pari spatio transmissus atque ex Gallia est in Britanniam.
    • けれども(ヒベルニアから)ブリタンニアに渡航して来る距離は、ガリアからのそれと等しい。
  • In hoc medio cursu est insula, quae appellatur Mona:
    • この航路の真ん中にモナと呼ばれる島がある(現在のマン島)。
      (訳注:Mona はウェールズ地方北西部に接するアングルシー島との説も有力だが、
      それでは上記の「航路の真ん中にある」という位置の説明と合致しない。)
  • complures praeterea minores subiectae insulae existimantur,
    • そのうえに、かなりの小さい島々が位置していると考えられている。
      (訳注:スコットランド周辺の島々を指しているのであろうか。)
  • de quibus insulis nonnulli scripserunt
    • それらの島々について、幾人もが著述しているのは、
  • dies continuos XXX{triginta} sub bruma esse noctem.
    • 冬至の頃には、夜が30日も続くということである。
      (訳注:冬至の頃に夜が続く極夜は、北緯66度以北の北極圏でしか起こらない。
      アイスランドノルウェーなど北極圏にかかる島々と混同しているのであろうか。)
  • Nos nihil de eo percontationibus rep[p]eriebamus,
    • 我々は、その探究について、何も見出せなかった。
  • nisi certis ex aqua mensuris breviores esse quam in continenti noctes videbamus.
    • 水時計による計測から、大陸において我々が見るよりも、確かに夜が短い、ということを除いては。
  • Huius est longitudo lateris, ut fert illorum opinio,
    • この(第二の)辺の長さは、あの者たちの見解が説くように、
  • septingentorum milium.
    • 700ローママイル(1000km)である。
  • Tertium est contra septentriones;
    • 第三(の辺)は、北方を向いている。
  • cui parti nulla est obiecta terra,
    • その方向に、陸地は何も位置していない。
  • sed eius angulus lateris maxime ad Germaniam spectat.
    • けれども、その辺の一角は、おおむねゲルマニアの方に面している。
  • Hoc milia passuum octingenta in longitudinem esse existimatur.
    • これ(=第三の辺)は、長さにおいて、800ローママイル(約1200km)と見積もられている。
  • Ita omnis insula est in circuitu vicies centum milium passuum.
    • このように、島のすべての周囲は2000ローママイル(約3000km)である。

14節[編集]

現在のケント州の位置

ブリタンニアの地理(3)-生活習慣

  • Ex iis omnibus longe sunt humanissimi,
    • 彼らすべてのうちで、はるかに(文明化されて)人間的であるのは、
  • qui Cantium incolunt,
    • カンティウム(現在のケント州)に住む者たちで、
  • quae regio est maritima omnis,
    • その地方はすべて海岸部であり、
  • neque multum a Gallica differunt consuetudine.
    • 風習はガリアから大して違わない。
  • Interiores plerique frumenta non serunt,
    • 内地の多くの者たちは、穀物の種を播かない
  • sed lacte et carne vivunt
    • けれどもで生活しており、
  • pellibusque sunt vestiti.
ホソバタイセイ(学名 Isatis tinctoria)の花。染料として重用されていた。
  • Omnes vero se Britanni vitro inficiunt,
  • quod caeruleum efficit colorem,
    • それは青みがかった色を生じるので、
  • atque hoc horribiliores sunt in pugna aspectu;
    • これによって、戦いにおいては見かけが非常に恐ろしいのである。
  • capilloque sunt promisso
    • 髪の毛は伸ばされていて、
  • atque omni parte corporis rasa praeter caput et labrum superius.
    • 頭部と上唇のあたりを除いて体のすべての部位(の毛)を剃り落としている。
  • Uxores habent deni duodenique inter se communes
    • (ブリタンニアの男たちは)妻たちを互いに共通の10人ずつや12人ずつで持っていて、
  • et maxime fratres cum fratribus parentesque cum liberis;
    • たいていは兄弟どうしや親子どうしで(共有しているので)ある。
  • sed qui sunt ex iis nati,
    • けれども、彼女たちから生まれた者(=子ども)たちは、
  • eorum habentur liberi, quo primum virgo quaeque deducta est.
    • 処女が初めにそれぞれ娶られた者(=最初の夫)の子どもと見なされているのである。

15節[編集]

ブリタンニア勢がローマ陣営を襲撃

  • Equites hostium essedariique
  • acriter proelio cum equitatu nostro in itinere conflixerunt,
    • 行軍中の我が(ローマ勢の)騎兵隊と激しい戦闘で格闘した。
  • tamen ut nostri omnibus partibus superiores fuerint
    • それでも結果として、我が方があらゆる方面で上回り、
  • atque eos in silvas collesque compulerint;
    • 彼らを森と丘の中に追い込んだ。
  • sed compluribus interfectis
    • しかし、かなりの者たちを殺戮して
  • cupidius insecuti nonnullos ex suis amiserunt.
    • さらに追撃しようと欲して、味方のうちから若干の者を失った。
  • At illi intermisso spatio,
    • 一方、あの者らは時間を置いて、
  • imprudentibus nostris atque occupatis in munitione castrorum,
    • 我が方が予知せずに、陣営の防備に従事しているときに、
  • subito se ex silvis eiecerunt
    • 突如として森から突進してきて、
  • impetuque in eos facto, qui erant in statione pro castris collocati, acriter pugnaverunt,
    • 陣営の前に歩哨として配置されていた者たちに襲撃をしかけて、激しく戦った。
  • duabusque missis subsidio cohortibus a Caesare,
    • カエサルによって2個歩兵大隊が援兵として派遣され、
  • atque iis primis legionum duarum,
    • しかも彼らは(それぞれ)2個の軍団の第一隊(=最精鋭部隊)であり、
  • cum eae perexiguo intermisso loci spatio inter se constitissent,
    • それら(最精鋭の2個大隊)は非常に狭い場所の間隔を互いに置いて留まっていたが、
  • novo genere pugnae perterritis nostris
    • (ブリタンニア勢の)新奇な類いの戦いに我が方が動揺しているところに、
  • per medios audacissime perruperunt seque inde incolumes receperunt.
    • (敵は)非常に果敢にも(ローマ勢を)中央突破して、そこから無傷のまま引き返した。
  • Eo die Quintus Laberius Durus, tribunus militum, interficitur.
  • Illi pluribus submissis cohortibus repelluntur.
    • あの者ら(ブリタンニア勢)は、援助に派遣された(ローマの)より多くの歩兵大隊によって撃退された。

16節[編集]

ブリタンニア勢との戦術の優劣を分析

  • Toto hoc in genere pugnae,
    • この戦いのやり方の全体において、
  • cum sub oculis omnium ac pro castris dimicaretur,
    • (ローマ勢の)皆の眼下でしかも陣営の前で争闘されたので、
  • intellectum est
    • (以下のことが)理解された。

ブリタンニア勢VSローマ重装歩兵

  • nostros propter gravitatem armorum,
    • 我が方(の軍団兵、すなわち重装歩兵)は武器の重さのために、
  • quod neque insequi cedentes possent neque ab signis discedere auderent,
    • 敗退する者たちを追撃することもできなかったし、軍旗のもとからあえて離れることもしなかったので、
  • minus aptos esse ad huius generis hostem,
    • この類いの敵には、あまり役立たないこと。

ブリタンニア戦車兵VSローマ騎兵

  • equites autem magno cum periculo proelio dimicare,
    • 他方で騎兵たちも、大きな危険を冒して戦闘を争闘した。
  • propterea quod illi etiam consulto plerumque cederent et,
    • というのは、あの者ら(ブリタンニア勢)は、たいてい意図的にさえ退却して、
  • cum paulum ab legionibus nostros removissent,
    • 我が方(の騎兵)を軍団からほんのわずかでも遠ざけるや、
  • ex essedis desilirent et pedibus dispari proelio contenderent.
    • 戦車から跳び下りて、徒歩で異種格闘戦を闘ったためである。

ブリタンニア騎兵VSローマ騎兵

  • Equestris autem proelii ratio
    • 騎兵戦の戦術でもまた、
  • et cedentibus et insequentibus par atque idem periculum inferebat.
    • (ローマ勢の)退却する者たちにも追撃する者たちにも等しく同じような危険をもたらした。
  • Accedebat huc,
    • これに付け加えて、
  • ut numquam conferti, sed rari magnisque intervallis proeliarentur
    • (ブリタンニア勢は)決して密集せずに、まばらに大きな間隔をとって戦闘した。
  • stationesque dispositas haberent,
    • (彼らは予備兵を)配置した拠点を持ち、
  • atque alios alii deinceps exciperent,
    • (予備兵が)次から次へと交互に続き、
  • integrique et recentes defatigatis succederent.
    • 健全で新たな者たちが(戦闘で)疲弊した者たちと交代したのだ。

17節[編集]

トレボニウスが敵の奇襲を撃退

  • Postero die procul a castris hostes in collibus constiterunt
    • 翌日に、敵は(ローマ勢の)陣営から遠くの丘に留まって、
  • rarique se ostendere et lenius quam pridie
    • まばらに自らの姿を見せ、前日よりも穏やかに、
  • nostros equites proelio lacessere coeperunt.
    • 我が方の騎兵に戦闘を挑み始めた。
  • Sed meridie,
    • しかし、正午頃に、
  • cum Caesar pabulandi causa tres legiones atque omnem equitatum cum Gaio Trebonio legato misisset,
  • repente ex omnibus partibus ad pabulatores advolaverunt,
    • 突如としてすべての方向から糧秣徴発の者たちの方へ突進して来た。
  • sic uti ab signis legionibusque non absisterent.
    • 軍旗や軍団から付き離れなかったほどであった。
  • Nostri acriter in eos impetu facto reppulerunt
    • 我が方(ローマ勢)は彼ら(ブリタンニア勢)の中に激しく突撃をして撃退し、
  • neque finem sequendi fecerunt,
    • 限りなく追撃して、
  • quo<a>d subsidio confisi equites, cum post se legiones viderent,
    • 騎兵は、己が後方に軍団を見ていたので、援兵を信頼しており、
  • praecipites hostes egerunt magnoque eorum numero interfecto
    • 急速に敵を追って、彼らの多数を殺戮して、
  • neque sui colligendi neque consistendi aut ex essedis desiliendi facultatem dederunt.
    • (敵が)自軍を集めること、踏み止まること、または戦車から跳び下りることの機会も与えなかった。
  • Ex hac fuga protinus,
    • この逃亡から直ちに、
  • quae undique convenerant, auxilia discesserunt,
    • 至る所から集結していた(ブリタンニア勢の)援軍は退散した。
  • neque post id tempus umquam summis nobiscum copiis hostes contenderunt.
    • その時以後、敵は決して我が軍勢と総力で闘うことはなかった。

18節[編集]

現在のキングストン(Kingston)を流れるテムズ川。カエサルとローマ軍が渡河したのはこれよりやや上流のハリフォード(Halliford)辺りと推定されている。

タメスィス川を渡河

  • Caesar cognito consilio eorum
    • カエサルは、彼らの方策を知ると、
  • ad flumen Tamesim in fines Cassivellauni
  • exercitum duxit;
    • 軍隊を率いて行く。
  • quod flumen uno omnino loco pedibus, atque hoc aegre, transiri potest.
    • その川は、たった一か所、徒歩で、しかもこのところでも辛うじて渡ることができる。
  • Eo cum venisset,
    • (カエサルの軍隊が)そこにやって来たときに、
  • animum advertit ad alteram fluminis ripam magnas esse copias hostium instructas.
    • 川のもう一方の岸のところへ敵の大軍勢が布陣していることに気が付いた。
  • Ripa autem erat acutis sudibus praefixis munita,
    • 岸はまた、鋭利な前に打ち付けられた杭で防備されていて、
  • eiusdemque generis sub aqua defixae sudes flumine tegebantur.
    • 種類の同じ杭が水の下に打ち込まれて、川面で覆われていた。
  • His rebus cognitis a captivis perfugisque
    • これらの事を捕虜や脱走兵から知って、
  • Caesar praemisso equitatu confestim legiones subsequi iussit.
    • カエサルは騎兵隊を先遣して、直ちに軍団に追随することを命じた。
  • Sed ea celeritate atque eo impetu milites ierunt,
    • けれども、(軍団の)兵士たちは速やかに突進して行ったので、
  • cum capite solo ex aqua exstarent,
    • 水から頭だけしか突き出ていなかったのに、
  • ut hostes impetum legionum atque equitum sustinere non possent
    • 結果として、敵は軍団と騎兵の突撃に持ちこたえることができずに、
  • ripasque dimitterent ac se fugae mandarent.
    • 岸を放棄して逃亡に身を委ねたのだ。

19節[編集]

テムズ川上流地域に広がる森林と平原
同じくテムズ川上流地域の森林から平原を眺める

カッスィウェッラウヌスの戦車隊とローマ騎兵の交戦

  • Cassivellaunus, ut supra demonstravimus,
  • omni deposita spe contentionis,
    • (同盟諸部族)全体での闘争の望みを放棄して、
  • dimissis amplioribus copiis,
    • 大がかりな軍勢を解散させ、
  • milibus circiter quattuor essedariorum relictis
    • 戦車兵の約4000名を(手勢として)残した。
  • itinera nostra servabat
    • 我が方(ローマ勢)の行軍を監視し、
  • paulumque ex via excedebat
    • 道からわずかに離れて、
  • locisque impeditis ac silvestribus sese occultabat,
    • 通りにくい森林地帯に身を隠した。
  • atque iis regionibus, quibus nos iter facturos cognoverat,
    • さらに、我が方が行軍しようとしている方面を知って、
  • pecora atque homines ex agris in silvas compellebat et,
    • 家畜や人々を平原から森の中に追い込んだ。
  • cum equitatus noster liberius praedandi vastandique causa se in agros effunderet,
    • 我が方(ローマ勢)の騎兵隊が、節度なく略奪することや荒らすことのために畑の中に殺到したときに、
  • omnibus viis semitisque essedarios ex silvis emittebat
    • すべての道や小道により森から戦車兵を放ち、
  • et magno cum periculo nostrorum equitum cum iis confligebat
    • 大きな危険を伴って我が方の騎兵と激突した。
  • atque hoc metu latius vagari prohibebat.
    • さらに、この恐怖感によって(ローマ勢が)幅広く彷徨することを妨げた。
  • Relinquebatur ut
    • (ローマ勢に)残されたのは、
  • neque longius ab agmine legionum discedi Caesar pateretur,
    • (騎兵が)軍団の隊列からあまり遠くに離れることをカエサルが許さなかったこと、
  • et tantum in agris vastandis incendiisque faciendis hostibus noceretur,
    • 以下の限りで、畑において荒らしたり火をつけたりすることによって敵に害をなすこと、
  • quantum labore atque itinere legionarii milites efficere poterant.
    • それは軍団の兵士たちの作業や行軍によってさせることができる限りの程度であった。

20節[編集]

トリノウァンテス族とマンドゥブラキウス

  • Interim Trinovantes, prope firmissima earum regionum civitas,
    • その間に、その地方のほぼ最強の部族であるトリノウァンテス族(トリノバンテス族)といえば、
    • (訳注:写本により、部族名の綴りが Trinovantes だったり Trinobantes だったりする。)
  • - ex qua Mandubracius adulescens Caesaris fidem secutus ad eum in continentem [Galliam] venerat,
    • その内のマンドゥブラキウス青年がカエサルの保護を得ようとして大陸・ガリアの彼のところへ来ていた。
ブリタンニア南部沿岸の部族分布(再掲)。右端(東端)に Trinovantes の名がある。
  • cuius pater [Inianuvetitius] in ea civitate regnum obtinuerat
    • その者の父イニアヌウェティティウスはその部族で王位に就いていたが、
    • (父王の名 Inianuvetitius は後世の加筆である可能性から、近代の校訂者により削除提案されている。)
  • interfectusque erat a Cassivellauno,
  • ipse fuga mortem vitaverat -,
    • (マンドゥブラキウス)自身は逃亡により死をまぬがれていた。
  • legatos ad Caesarem mittunt
    • (そこでトリノウァンテス族は)使節たちをカエサルのところへ派遣して、
  • pollicenturque sese ei dedituros atque imperata facturos;
    • 彼(カエサル)に投降するだろう、かつ命令されたことを行なうであろう、と約束して、
  • petunt, ut Mandubracium ab iniuria Cassivellauni defendat
    • マンドゥブラキウスをカッスィウェッラウヌスの無法から守るように請願し、
  • atque in civitatem mittat, qui praesit imperiumque obtineat.
    • さらに部族へ送り(還して)、(部族を)指揮しかつ支配権を司らせるように(請願した)。
  • His Caesar imperat obsides XL{quadraginta} frumentumque exercitui
    • 彼らに、カエサルは、人質40名および軍隊のための糧食(の供出)を命令して、
  • Mandubraciumque ad eos mittit.
    • マンドゥブラキウスを彼らのところへ送った。
  • Illi imperata celeriter fecerunt,
    • あの者らは、命令されたことを速やかに行なって、
  • obsides ad numerum frumentumque miserunt.
    • (指示された)数どおりの人質と糧食を(カエサルのところへ)送った。

21節[編集]

諸部族の投降、城市の陥落

  • Trinovantibus defensis
  • atque ab omni militum iniuria prohibitis
    • 兵士によるあらゆる無法が禁じられたので、
  • Cenimagni, Segontiaci, Ancalites, Bibroci, Cassi
    • ケニマグニ族(イケニ族の支族)、セゴンティアキ族、アンカリテス族、ビブロキ族、カッスィ族が、
  • legationibus missis sese Caesari dedunt.
    • 使節たちを派遣して、カエサルに投降した。
カエサルがカッスィウェッラウヌスを打ち負かしたと推定されている城砦跡の記念碑。イングランド南部ハートフォードシャー州のホイートハムステッド (Wheathampstead)の近くにある遺跡(Devil's Dyke
上と同じカッスィウェッラウヌス城砦跡の一部分
  • Ab his cognoscit
    • 彼らから知ったことには、
  • non longe ex eo loco oppidum Cassivellauni abesse
  • silvis paludibusque munitum,
    • 森林と沼地によって守られており、
  • quo satis magnus hominum pecorisque numerus convenerit.
    • そこへは、人々と家畜の十分に多くの数が集まっていた(ということである)。
  • Oppidum autem Britanni vocant,
  • cum silvas impeditas vallo atque fossa munierunt,
    • 通りにくい森を防柵とで防備したときであり、
  • quo incursionis hostium vitandae causa convenire consuerunt.
    • そこへは、(彼らの)敵による急襲を避けることのために集まるのが常であった。
  • Eo proficiscitur cum legionibus:
  • (カエサルは)そこに軍団とともに出発して、
  • locum reperit egregie natura atque opere munitum;
    • 抜群の自然と堡塁によって防備されていた場所を見出した。
  • tamen hunc duabus ex partibus oppugnare contendit.
    • それでも、これを2つの方面から攻囲することに努めた。
  • Hostes paulisper morati
    • 敵は、しばらく留まったが、
  • militum nostrorum impetum non tulerunt
    • 我が方(ローマ勢)の兵士の突撃に耐えられず、
  • seseque alia ex parte oppidi eiecerunt.
    • 城市の他の方面から急ぎ出て行った。
  • Magnus ibi numerus pecoris repertus,
    • そこでは、多数の家畜が見出された。
  • multique in fuga sunt conprehensi atque interfecti.
    • (敵の)多くは逃亡中に捕捉されて、殺戮された。

22節[編集]

カエサルの第二次ブリタンニア遠征の経路(再掲)。左上の赤い×印の地でカエサルと戦っている間に、カンティウム勢が右下の赤い■印の地を急襲した。

カンティウム勢による急襲、カッスィウェッラウヌスの降伏

  • Dum haec in his locis geruntur,
    • これ(=カエサルとの戦闘)がこの地で行なわれている間に、
  • Cassivellaunus ad Cantium,
  • quod esse ad mare supra demonstravimus,
    • それ(=カンティウム地方)が海の方へ向いていることは、前(14節)に説明した通りである。
  • quibus regionibus quattuor reges praeerant, Cingetorix, Carvilius, Taximagulus, Segovax,
  • nuntios mittit atque iis imperat,
    • (カッスィウェッラウヌスは彼らに)伝令を派遣して、(次のように)命令した。
  • uti coactis omnibus copiis castra navalia de inproviso adoriantur atque oppugnent.
    • すべての軍勢を徴集して、(ローマ軍の)船舶用の陣営に不意に襲いかかって攻囲するようにと。
  • Ii cum ad castra venissent,
    • 彼らが陣営のところへ到来したときに、
  • nostri eruptione facta multis eorum interfectis,
    • 我が方(ローマ軍)は突撃をして、彼らの多くを殺戮して、
  • capto etiam nobili duce Lugotorige
  • suos incolumes reduxerunt.
    • 我が手勢は無傷のままで引き返した。

カッスィウェッラウヌスの降伏

  • Cassivellaunus hoc proelio nuntiato,
    • カッスィウェッラウヌスはこの戦闘を報告されて、
  • tot detrimentis acceptis, vastatis finibus,
    • これほど多くの損害を受け、領土が荒廃させられて、
  • maxime etiam permotus defectione civitatum,
    • とりわけ諸部族の離反(=投降)にさえも動揺させられて、
  • legatos per Atrebatem Commium de deditione ad Caesarem mittit.
  • Caesar, cum constituisset hiemare in continenti propter repentinos Galliae motus,
    • カエサルは、ガリアでの予期せぬ動乱のために、大陸において越冬することを決めていたので、
  • neque multum aestatis superesset,
    • 夏季はあまり残していなかったし、
  • atque id facile extrahi posse intellegeret,
    • それは容易に長引かせられると認識していたので、
  • obsides imperat,
    • 人質(の供出)を命令して、
  • et quid in annos singulos vectigalis populo Romano Britannia penderet constituit;
    • 各年にどれほどの貢納をローマ人民に対してブリタンニアが支払うかを決めて、
  • interdicit atque imperat Cassivellauno, ne Mandubracio neu Trinovantibus noceat.

23節[編集]

カエサルとローマ軍が大陸へ帰着する

  • Obsidibus acceptis
    • (カエサルは)人質たちを受け取り、
  • exercitum reducit ad mare,
    • 軍隊を海のところへ連れ戻して、
  • naves invenit refectas.
    • 船団が修理されたのを見出した。
  • His deductis,
    • これら(の船)を(海へ)下ろして、
  • quod et captivorum magnum numerum habebat,
    • 捕虜の多数をかかえていたので、
  • et nonnullae tempestate deperierant naves,
    • および、少なくない船が嵐により壊滅していたので(10節を参照)、
  • duobus commeatibus exercitum reportare instituit.
    • 2度の輸送により軍隊を連れ帰ることを決心した。
  • Ac sic accidit, uti
    • にもかかわらず、以下のようなことが起こったのだ。
  • ex tanto navium numero tot navigationibus
    • これほど多くの船の数でこれほど多くの航海をしながらも、
  • neque hoc neque superiore anno ulla omnino navis, quae milites portaret, desideraretur;
    • この年(BC54年)にも、前の年(BC55年)にも、兵士たちを運搬した船をまったく1つも喪失したことがなかった。
  • at ex iis, quae inanes ex continenti ad eum remitterentur
    • ところが、空っぽのまま大陸から彼(カエサル)のところへ送り返されていたもののうちで、
  • [et] prioris commeatus expositis militibus
    • (それらは)第一の航海で兵士たちを(船からガリアの陸地に)下船させていたのだが、
  • et quas postea Labienus faciendas curaverat numero LX,
    • および、(嵐の)後でラビエヌスが造ることを手配していた(11節を参照)数60隻のもののうちで、
  • perpaucae locum caperent,
    • 非常にわずか(の船のみ)が当地に到達したが、
  • reliquae fere omnes reicerentur.
    • 残り(の船)はほぼすべてが押し流されてしまったのだ。
  • Quas cum aliquamdiu Caesar frustra ex<s>pectasset,
    • それら(の船団)をカエサルはかなり長くむなしく待っていたのだけれども、
  • ne anni tempore a navigatione excluderetur,
    • 年間のその時季において(荒天により)航海が妨げられないように、
  • quod aequinoctium suberat,
  • necessario angustius milites conlocavit
    • やむを得ずに非常に窮屈に兵士たちを(船内に)配して、
凪の海に浮かぶ船の光景
エドゥアール・マネ画)
  • ac summa tranquillitate consecuta,
  • secunda inita cum solvisset vigilia,
    • 第二夜警時のはじめのときに(船団を)出帆した。
  • prima luce terram attigit
    • 夜明けに陸地に達して、
  • omnesque incolumes naves perduxit.
    • すべての船を無傷のままで連れ戻し終えた。

(訳注:カエサルは、ガリアの情勢に不安を感じていたため、侵攻したブリタンニア南部を支配圏とせずに、人質を連れただけで大陸に帰還した。引き続くガリアの反乱やポンペイウスとのローマ内戦により、ローマの威令が及ばなくなったブリタンニアは独立を回復した。しかしながら、カエサルの侵攻は、ほんの前兆に過ぎなかった。ローマがブリタンニアに対する本格的な侵略・支配を始めるのは、カエサルが去った年(BC54年)から98年後(AD43年)、帝政ローマ第4代のクラウディウス帝による遠征からである。)

アンビオリクスとエブロネス族の蜂起[編集]

24節[編集]

ローマ軍団8個半がガリア北部で冬営する

  • Subductis navibus
    • (カエサルは陸に)船団を引き上げて、
  • concilioque Gallorum Samarobrivae peracto,
  • quod eo anno frumentum in Gallia propter siccitates angustius provenerat,
    • その年のガリアにおける穀物が、干ばつのために非常に乏しく収穫されたので、
  • coactus est aliter ac superioribus annis
    • (カエサルが)強いられたことは、前の年と異なり、
  • exercitum in hibernis conlocare legionesque in plures civitates distribuere.
    • 軍隊を冬営地に配置して、諸軍団をより多くの部族のところに分屯させることであった。
スイスのバーゼル市にあるプランクスの像
パドゥス川(現在のポー川)
  • 訳注8節より、この夏にカエサルが保持していた兵力はローマ人8個軍団とガリア人騎兵4000騎であった。
    ブリタンニアへ侵攻した5個軍団のうちから、どのくらいの兵力を失ったのかは不明であるが、
    パドゥス川北岸で新たに徴集した1個軍団を併せても、カエサル率いる軍団兵は全部で8個軍団と5個大隊である。
    サビヌスとコッタに付けた5個大隊は、最前線を補強するために他の軍団から引き抜かれたのかも知れない。)

25節[編集]

カルヌテス族(Carnutes)の名を残す仏シャルトル(Chartres)市街の原野からの眺望

カルヌテス族の王タスゲティウスが殺される

  • Erat in Carnutibus summo loco natus Tasgetius,
  • cuius maiores in sua civitate regnum obtinuerant.
    • その者の先祖は、自らの部族で王位に就いていた。
  • Huic Caesar pro eius virtute atque in se benevolentia,
    • この者に、カエサルは、彼の武勇と自分への好意のために、
  • quod in omnibus bellis singulari eius opera fuerat usus,
    • というのは(ガリアの)全戦役において彼の卓越した働きを役立てていたので、
  • maiorum locum restituerat.
    • 先祖の地位に復してやっていた。
  • Tertium iam hunc annum regnantem
    • (タスゲティウスは)王として支配してすでに3年目であったが、
  • inimicis, multis palam ex civitate eius auctoribus,
    • 部族の内から公然と多くの敵対者たち、およびその張本人たちが、
  • eum interfecerunt.
    • 彼を殺害した。
  • Defertur ea res ad Caesarem.
    • その事がカエサルのところへ報告された。
  • Ille veritus,
    • 彼(カエサル)は恐れて、
  • quod ad plures pertinebat,
    • (その殺害事件が)非常に多くの者に関係していたので、
  • ne civitas eorum inpulsu deficeret,
    • 彼らの部族が駆り立てられて(カエサルに)背かないように、
プランクスの像。前掲と同じもの。
  • Lucium Plancum cum legione
  • ex Belgio celeriter in Carnutes proficisci iubet
    • ベルギウムから速やかにカルヌテス族のところに出発することを命じて、
  • ibique hiemare,
    • そこにて冬営すること、
  • quorumque opera cognoverat Tasgetium interfectum,
    • タスゲティウスの殺害が何者の仕業によるのかを調べて、
  • hos conprehensos ad se mittere.
    • この者たちを拘束して自分(カエサル)のところへ送ることを(命じた)。
  • Interim ab omnibus legatis quaestoribusque, quibus legiones tradiderat,
    • その間に、諸軍団を委ねていたすべての副官財務官から、
  • certior factus est in hiberna perventum locumque hibernis esse munitum.
    • 冬営に到着して、かつ冬営地を防備したことが報告された。

26節[編集]

サビヌスとコッタの冬営があったと推定される古代のアドゥアトゥカ、すなわち現在のベルギートンゲレン市内に残る古代の城壁跡

サビヌスとコッタの冬営にエブロネス族が襲来

  • Diebus circiter XV{quindecim}, quibus in hiberna ventum est,
    • (サビヌスとコッタの軍団が)冬営に来てからおよそ15日目に、
  • initium repentini tumultus ac defectionis
    • 予期せぬ騒乱や謀反の開始が、
  • ortum est ab Ambiorige et Catuvolco;
  • qui, cum ad fines regni sui Sabino Cottaeque praesto fuissent
    • かの者らは、自分たちの王国の領土において、サビヌスコッタに役立っていたのに、
  • frumentumque in hiberna conportavissent,
    • 糧食を冬営に運んでいたのに、
  • Indutiomari Treveri nuntiis inpulsi suos concitaverunt
  • subitoque oppressis lignatoribus
    • 突然に(ローマ側の)材木伐採者たちを急襲して、
  • magna manu ad castra oppugnatum venerunt.
    • 多くの手勢で(サビヌスとコッタの)陣営のところへ攻囲するために到来した。
    (訳注:第6巻32節で後述されるように、この陣営はアドゥアトゥカ Aduatuca またはアトゥアトゥカ Atuatuca
    と呼ばれ、ここで勃発する戦闘は後世にアドゥアトゥカの戦いと呼ばれる。
  • Cum celeriter nostri arma cepissent vallumque ascendissent
    • 我が方(ローマ勢)は速やかに武器を取って、防壁に登り、
  • atque una ex parte Hispanis equitibus emissis
  • equestri proelio superiores fuissent,
    • 騎兵の戦闘で(敵勢を)上回った。
  • desperata re hostes suos ab oppugnatione reduxerunt.
    • 敵は事態に絶望して、味方を攻囲から引き返した。
  • Tum suo more conclamaverunt,
    • それから、自分たちの習慣により(以下のように)叫び声を上げた。
  • uti aliqui ex nostris ad conloquium prodiret:
    • 我が方(ローマ人)の内から誰かが話し合いをするために出て来るようにと。
  • habere sese, quae de re communi dicere vellent,
    • 自分たち(エブロネス族)は、(ローマ人との)共通の事情について述べたいことを持っている、と。
  • quibus rebus controversias minui posse sperarent.
    • このような争いごとを軽減することができると希望している、と。

27節[編集]

アンビオリクスの弁明と通告

アンビオリクスの銅像。ベルギートンゲレン(Tongeren)市街に建つ。ローマ軍の侵略と闘って撃破した郷土の英雄として、同市が彫刻家ジュール・ベルタン(Jules Bertin)に依頼し1866年に建立した。
  • apud quos Ambiorix ad hunc modum locutus est:
  • Sese pro Caesaris in se beneficiis
    • 自分は、カエサルの自分への恩恵に対して
  • plurimum ei confiteri debere,
    • 彼に非常に多くのことを認めざるを得ない。
  • quod eius opera stipendio liberatus esset,
    • 彼の骨折りにより貢物から解放されたのだから。
  • quod Aduatucis finitimis suis, pendere consuesset,
    • それは、自らの隣人であるアドゥアトゥキー族に貢ぐことが常であったのだ。
  • quodque ei et filius et fratris filius ab Caesare remissi essent,
    • かつ、カエサルにより(自分の)息子も兄弟の息子(甥)も送り返されたのだから。
  • quos Aduatuci obsidum numero missos
    • その者らは、人質に数えられた者として送ったのに
  • apud se in servitute et catenis tenuissent;
    • (アドゥアトゥキー族は)自分たちのもとで奴隷身分として鎖につないでいたのだ。
  • neque id, quod fecerit de oppugnatione castrorum, aut iudicio aut voluntate sua fecisse,
    • (ローマ軍の)陣営を攻囲したことについては、自分の判断や意思でしたものではなかった。
  • sed coactu civitatis,
    • けれども、部族により強いられてのことである。
  • suaque esse eiusmodi imperia,
    • 自分の支配権は以下のようなものである。
  • ut non minus haberet iuris in se multitudo, quam ipse in multitudinem.
    • 民衆が自分に対して持っている権限は、自身が民衆に持っているものよりも、少なくないのである。
  • Civitati porro hanc fuisse belli causam,
    • (エブロネスの)部族の戦争理由はさらに以下のものであった。
  • quod repentinae Gallorum coniurationi resistere non potuerit.
    • 予期せぬガリア人の陰謀に抵抗することができなかったのである。
  • Id se facile ex humilitate sua probare posse,
    • それを自分は、自分の微力さから容易に証明することができる。
  • quod non adeo sit imperitus rerum, ut suis copiis populum Romanum superari posse confidat.
    • というのは、自分の軍勢によりローマ人民を制圧できると信じるほど、事情に通じていなくはないからである。
  • Sed esse Galliae commune consilium:
    • けれども、ガリアの共同謀議は、
  • omnibus hibernis Caesaris oppugnandis hunc esse dictum diem,
    • カエサルのすべての冬営を攻囲することのために、この日が決められていたのである。
  • ne qua legio alterae legioni subsidio venire posset.
    • (それはローマ軍の)ある軍団が他の軍団の援軍に来られないように、ということである。
  • Non facile Gallos Gallis negare potuisse,
    • ガリア人(であるエブロネス族)が(他の)ガリア人(の共同計画)を容易に拒絶することはできなかった。
  • praesertim cum de recuperanda communi libertate consilium initum videretur.
    • とりわけ(ガリア人)共通の自由を回復することについての計略が始まると思われたからである。
  • Quibus quoniam pro p<r>ietate satisfecerit,
    • そのことにより、同胞愛に従って満足させられたのであり、
  • habere nunc se rationem officii pro beneficiis Caesaris:
    • 今、自分はカエサルの恩義に対する義務という理由を持っている。
  • monere, orare Titurium pro hospitio,
    • ティトゥリウス(・サビヌス)に厚遇に応じて(以下を)求めることを忠告する。
    • (訳注:hospitio は、アルピネイウスとサビヌスの友情とする解釈、あるいはエブロネス族とサビヌスの賓客待遇とする解釈に分かれる。)
  • ut suae ac militum saluti consulat.
    • (サビヌスが)ご自分と兵士たちの身の安全に配慮するように、と。
  • Magnam manum Germanorum conductam Rhenum transisse;
  • hanc adfore biduo.
    • これは2日内にはここに現われるであろう。
  • Ipsorum esse consilium, velintne
    • (あなた方)ご自身の考えは(どう)欲するかね?
  • prius, am finitimi sentiant, eductos ex hibernis milites
    • 近隣の者(部族)たちが感づくより前に、兵士たちを冬営から連れ出して、
  • aut ad Ciceronem aut ad Labienum deducere,
  • quorum alter milia passuum circiter quinquaginta, alter paulo amplius ab iis absit.
    • それらの前者は約50ローママイル、後者は彼ら(サビヌスの軍団)から少しより遠くへ離れている。
  • Illud se polliceri et iure iurando confirmare,
    • 彼(アンビオリクス)は、(以下のことを)約束して誓約すると断言した。
  • tutum se iter per suos fines daturum.
    • 自分が自らの領土を介する(ローマ勢の)安全な行軍を提供する、と。
  • Quod cum faciat,
    • そのこと(軍団の退去)がなされたとき、
  • et civitati sese consulere, quod hibernis levetur,
    • 冬営から(負担が)軽減されるので、自分は部族に配慮することになるし、
  • et Caesari pro eius meritis gratiam referre.
    • カエサルの、彼の功績に対して感謝で報いることにもなる。
  • Hac oratione habita discedit Ambiorix.
    • このように弁論をして、アンビオリクスは立ち去った。

28節[編集]

ローマ陣営の大論争

  • Arpineius et Iunius, quae audierunt, ad legatos deferunt.
  • Illi repentina re perturbati,
    • 彼ら(サビヌスとコッタ)は、予期せぬ事態に狼狽させられて、
  • etsi ab hoste ea dicebantur, tamen non neglegenda existimabant
    • それは敵により言われたのだけれども、しかしながら軽視されるべきではない、と考えた。
百人隊長(ケントゥリオ)の再演。
  • maximeque hac re permovebantur,
    • おもに以下のことにより震撼させられた。
  • quod civitatem ignobilem atque humilem Eburonum
  • sua sponte populo Romano bellum facere ausam vix erat credendum.
    • 自らの意思でローマ人民とあえて戦争することがほとんど信じられなかったことである。
  • Itaque ad consilium rem deferunt
    • こうして、戦術会議へその事を報告すると、
  • magnaque inter eos existit controversia.
    • 彼ら(出席者たち)の間で大きな論争に成った。
  • Lucius Aurunculeius compluresque tribuni militum
  • et primorum ordinum centuriones
    • および上級百人隊長たち(のかなりの者)が、
    • (訳注:上級百人隊長とは、第一歩兵大隊の百人隊長6名のことで、軍団内における下士官のトップ6名である。)
  • nihil temere agendum
    • むやみに行動するべきではなく、
  • neque ex hibernis iniussu Caesaris discedendum existimabant:
    • カエサルの命令なしに、冬営から退却するべきではない、と考えていた。
  • quantasvis <Gallorum> magnas etiam copias Germanorum
    • <ガリア人が>どれほど多勢であろうが、ゲルマニア人の軍勢でさえも、
  • sustineri posse munitis hibernis docebant:
    • 防備された冬営で持ちこたえることができる、と説いた。
  • rem esse testimonio, quod
    • その証しとなる事とは、以下のことである。
  • primum hostium impetum
    • 初めの敵の襲撃に、
  • multis ultro vulneribus inlatis
    • こちら(=ローマ勢)から(敵に)多くの傷を負わせて、
  • fortissime sustinuerint:
    • とても勇敢に持ちこたえたのだ。
  • re frumentaria non premi;
    • (ローマ勢は)食糧補給に迫られていない。
  • interea et ex proximis hibernis et a Caesare conventura subsidia:
    • そうしている間に、近隣の冬営からも、カエサルからも、援兵が集結して来るであろう。
  • postremo quid esse levius aut turpius, quam auctore hoste de summis rebus capere consilium?
    • 結局、敵の張本人によって最重要事態について策を立てるほど非常に軽率で不名誉なことがあるだろうか?

29節[編集]

サビヌスの反論

  • Contra ea
    • それ(=コッタらの考え)に対して、
  • Titurius sero facturos clamitabat,
  • cum maiores manus hostium adiunctis Germanis convenissent,
    • 敵の大部隊が、ゲルマニア人の助勢により、集結したとしたら、
  • aut cum aliquid calamitatis in proximis hibernis esset acceptum.
    • または、近隣の冬営において、何らかの災禍を受けたとしたら、(行動するには遅すぎる)と。
  • Brevem consulendi esse occasionem.
    • 策を講じるためには、機会は短い。
  • Caesarem arbitrari profectum in Italiam;
  • neque aliter Carnutes interficiendi Tasgetii consilium fuisse capturos,
  • neque Eburones, si ille adesset, tanta contemptione nostri ad castra venturos esse.
    • エブロネス族は、もし彼(カエサル)がいたら、我が方をこれほど侮って、陣営へやって来ないだろう。
  • Non hostem auctorem, sed rem spectare:
    • 敵を証人とするのではなく、事態を直視するのである。
  • subesse Rhenum;
  • magno esse Germanis dolori Ariovisti mortem et superiores nostras victorias;
    • アリオウィストゥスの死も、先の我が方の勝利も、ゲルマニア人にとっては大いなる悲しみである。
    • (訳注:第1巻53節ではアリオウィストゥスの敗走が語られたが、彼がいつどのように死去したかについては不明である。)
  • ardere Galliam
    • ガリアは燃え上がっている。
  • tot contumeliis acceptis sub populi Romani imperium redactam
    • ローマ人民の支配下でこれほどの恥辱を強いられて、
  • superiore gloria rei militaris ex<s>tincta.
    • 以前の軍事的な名声も消え失せてしまったのだから。
  • Postremo quis hoc sibi persuaderet, sine certa re Ambiorigem ad eius modi consilium descendisse?
    • つまり、アンビオリクスが確かな事情もなしにあのような方法で策略を決意すると、誰が私を納得させるかね?
  • Suam sententiam in utramque partem esse tutam:
    • 自分(=サビヌス)の意見は、(以下の)どちらの事情においても安全なものである。
  • si nihil esset durius, nullo cum periculo ad proximam legionem perventuros;
    • もし厄介なことが何もなかったならば、何らの危険を伴わずに、近隣の軍団のところへ到着するだろう。
  • si Gallia omnis cum Germanis consentiret,
    • もし、全ガリアがゲルマニア人と結託しているならば、
  • unam esse in celeritate positam salutem.
    • 唯一の身の安全は、迅速(な行動)の中に置かれているのだ。
  • Cottae quidem atque eorum, qui dissentirent, consilium quem haberet exitum?
    • だが、コッタおよび(私と意見が)相違する者たちの考えは、いかなる結末を生ずるだろうか?
  • In quo si non praesens periculum,
    • そのことにおいて、もし当面の危険がないとしても、
  • at certe longinqua obsidione fames esset timenda.
    • 長期の攻囲による飢えが恐れられるべきである。
    • (訳注:si non ~ at certe … の構文=「もし~でなくても、いずれにしろ…。」)

30節[編集]

サビヌスのさらなる説得

  • Hac in utramque partem disputatione habita,
    • (サビヌスとコッタの)双方の側において、このような討議がなされて、
  • cum a Cotta primisque ordinibus acriter resisteretur,
  • " Vincite," inquit, " si ita vultis," Sabinus,
    • 「もし、そのように君たちが望むのなら、意を通しなさい(=やってみなさい)」とサビヌスは言い放った。
  • et id clariore voce, ut magna pars militum exaudiret;
    • それは、兵士たちの大部分が聴き取れるような、はっきりとした声であった。
  • " neque is sum," inquit, "qui gravissime ex vobis mortis periculo terrear:
    • 「君たちのうちで、私は死の危険に酷く脅えている者ではないぞ」とも言った。
  • hi sapient;
    • 「彼ら(=兵士たち)は(事態を)理解している。
  • si gravius quid acciderit, abs te rationem reposcent,
    • もし非常に重大なことが起こったならば、君(たち)から(判断の)理由を要求することになる。
  • qui, si per te liceat,
    • もし、君(たち)によって許されるのならば、
  • perendino die cum proximis hibernis coniuncti
    • 明後日に近隣の冬営に合流して、
  • communem cum reliquis belli casum sustineant,
    • 別の(軍団の)者たちとともに、共通の戦争の行く末に耐えるであろう。
  • non reiecti et relegati longe ab ceteris aut ferro aut fame intereant."
    • 撃退されて他の者たちからまったく遠ざけられて鉄剣か飢えによって死滅するようなことはない。」

31節[編集]

論争決し、ローマ勢が陣営を発つ

  • Consurgitur ex consilio;
    • (出席者により)会議(の席)は立たれてしまった(=会議は散会した)。
  • comprehendunt utrumque et orant,
    • (彼らは)両人(=サビヌスとコッタ)を取り囲んで(以下のことを)頼んだ。
  • ne sua dissensione et pertinacia rem in summum periculum deducant:
    • 自分たち(両副官)の不和や強情さにより事態を最高の危険に陥らせないように、と。
  • facilem esse rem, seu maneant, seu proficiscantur,
    • (冬営に)留まろうが、あるいは出発しようが、事態は容易である。
  • si modo unum omnes sentiant ac probent;
    • もし、皆の者がただ一つ(の方策)を考えて、認めるのならば、だ。
  • contra in dissensione nullam se salutem perspicere.
    • それに対し、不和においては、何らの身の安全をも見出せないのである。
  • Res disputatione ad mediam noctem perducitur.
    • 事の成り行きは討論によって真夜中まで続けられた。
  • Tandem dat Cotta permotus manus:
    • ついに、コッタが説き勧められて、手を差し伸べ(=屈服して)、
  • superat sententia Sabini.
  • Pronuntiatur prima luce ituros.
    • 明け方に(冬営から)出て行くことが、布告された。
  • Consumitur vigiliis reliqua pars noctis,
    • 夜の残りの部分は、徹夜で過ごされた。
  • cum sua quisque miles circumspiceret,
    • なぜなら、兵士たちおのおのは、自分たちのものを吟味したからである。
  • quid secum portare posset,
    • 何を、自分とともに持ち運んで行けるか?
  • quid ex instrumento hibernorum relinquere cogeretur.
    • 何を、冬営の装備類のうちから残して置かざるを得ないのか?
  • Omnia excogitantur,
    • あらゆることが、考え抜かれた。
  • quare nec sine periculo maneatur,
    • いかなる事情により、危険なしに(冬営に)留まれないのか、
  • et languore militum et vigiliis periculum augeatur.
    • かつ、兵士の疲弊や徹夜での危険が増されるのか。
  • Prima luce sic ex castris proficiscuntur,
    • (ローマ勢は)明け方に、以下のようにして、陣営から出発した。
    • (訳注:sic ~ ut … の構文「…のように」)
  • ut quibus esset persuas non ab hoste,
    • 彼らが敵から説得されたのではないかのように、
  • sed ab homine amicissimo Ambiorige consilium datum,
  • longissimo agmine maximisque impedimentis.
    • 長たらしい隊列と並外れて大きな輜重によってであった。

32節[編集]

エブロネス族の待ち伏せ

  • At hostes,
  • posteaquam ex nocturno fremitu vigiliisque de profectione eorum senserunt,
    • 夜のざわめきと(ローマ人が)寝ずにいることにより、彼ら(ローマ勢)の出発に感付いて、
  • conlocatis insidiis bipertito
    • 伏兵を二手に分配して
  • in silvis opportuno atque occulto loco a milibus passuum circiter duobus
    • 森の中の好都合で目立たず(ローマ陣営から)約2ローママイル(約3km)の場所で、
  • Romanorum adventum ex<s>pectabant,
    • ローマ人たちの接近を待ち受けていたのだ。
トンゲレン市街の南を流れる川(Jeker)。本節の峡谷に相当すると思われるもの。
  • et cum se maior pars agminis in magnam convallem demisisset,
    • そして(ローマ勢の)隊列の大半が大きな峡谷に降りて行ったときに、
  • ex utraque parte eius vallis subito se ostenderunt
    • その谷の両側から忽然と姿を現わして、
  • novissimosque premere et primos prohibere ascensu
    • (ローマ勢の)最後尾を圧迫し、最前列が(谷を)登ることを妨害して、
  • atque iniquissimo nostris loco proelium committere coeperunt.
    • 我が方(=ローマ勢)にとってとても不利な場所で、交戦を始めたのだ。

33節[編集]

戦慄するローマ勢

  • Tum demum Titurius, ut qui nihil ante providisset,
  • trepidare et concursare cohortesque disponere,
    • 狼狽して走り回り、諸大隊を整列した。
  • haec tamen ipsa timide atque ut eum omnia deficere viderentur;
    • しかし、これらは(サビヌス)自身が恐れてしたので、あらゆることが彼を見放したように思われたほどだった。
  • quod plerumque iis accidere consuevit, qui in ipso negotio consilium capere coguntur.
    • そういったことはたいてい、闘いのそのときになって作戦を立てざるを得なかった者に起こるのが常である。
  • At Cotta, qui cogitasset haec posse in itinere accidere
    • 一方、コッタは、これが行軍中に起こりうると考えており、
  • atque ob eam causam profectionis auctor non fuisset,
    • かつ、その理由のために、(ローマ勢の)出発の張本人ではなかったので、
  • nulla in re communi saluti deerat
    • (軍団全体に)共通する身の安全の配慮において、何ら欠けることがなかった。
  • et in appellandis cohortandisque militibus imperatoris
    • 兵士たちに呼びかけて励ますことにおいても、将軍としての(義務を果たし)、
  • et in pugna militis officia praestabat.
    • 戦いにおいても、兵士としての義務を果たした。
  • Cum propter longitudinem agminis
    • 隊列の長さのために
  • minus facile omnia per se obire et quid quoque loco faciendum esset, providere possent,
    • 全体に自分たちで赴くことも、各地で何がなされるべきか予期することも、容易にできなかったので、
  • iusserunt pronuntiare, ut impedimenta relinquerent atque in orbem consisterent.
    • 輜重を置き去りにして、円形に陣取るように、布告することを命じた。
  • Quod consilium etsi in eiusmodi casu reprehendendum non est,
    • この方策は、このような場合とはいえ、非難されるべきものではないが、
  • tamen incommode accidit:
    • しかしながら不利な結果となった。
  • nam et nostris militibus spem minuit
    • なぜなら、(この布告は)我が方の兵士たちにとって希望を弱めもしたし、
  • et hostes ad pugnam alacriores effecit,
    • 敵たちを戦いへと活気付かせもしたためである。
  • quod non sine summo timore et desperatione id factum videbatur.
    • というのは、恐怖と絶望の絶頂なしにそれがなされたとは思われなかったからである。
  • Praeterea accidit, quod fieri necesse erat,
    • その上に、やむを得ず生ずることが起こった。
  • ut vulgo milites ab signis discederent,
    • 兵士たちが公然と軍旗のところ(=戦列)から離脱して、
  • quaeque quisque eorum carissima haberet, ab impedimentis petere atque arripere properaret,
    • 彼らのおのおのが最も大切と思っていたものを輜重から求めて、かき集めようと急いだのだ。
  • clamore et fletu omnia complerentur.
    • すべてが叫び声と泣き言で満たされた。

34節[編集]

エブロネス族の作戦

  • At barbaris consilium non defuit.
    • それに対して蛮族(=エブロネス族)は、作戦を欠いていなかった。
  • Nam duces eorum tota acie pronuntiare iusserunt,
    • なぜなら、彼らの将帥たち(アンビオリクスとカトゥオルクス)は全戦列に布告することを命じていた。
  • nequis ab loco discederet;
    • 誰もその場から離れるな、と。
  • illorum esse praedam atque illis reservari, quaecumque Romani reliquissent:
    • 戦利品は彼らのものであり、ローマ人が置き去りにしたものは何でも彼らに保持される。
  • proinde omnia in victoria posita existimarent.
    • それゆえに、すべては勝利にかかっていると思え、と。
  • Erant et virtute et numero pugnandi pares;
    • (両軍は)戦うことの武勇も兵力も同等であった。
  • nostri, tametsi ab duce et a fortuna deserebantur,
    • 我が方(=ローマ勢)は、たとえ将帥(=サビヌス)からも幸運(の女神)からも見捨てられたとしても、
    • (訳注:fortuna は、普通名詞「幸運」とも、幸運の女神「フォルトゥーナ」とも訳すことができる。)
ローマ神話の女神フォルトゥーナ(16世紀ルネサンス期のイタリア、ジローラモ・ダ・カルピ画)。気まぐれな運命の女神とも解釈される。
  • tamen omnem spem salutis in virtute ponebant,
    • けれども、身の安全のすべての希望を武勇にかけて、
  • et quotiens quaeque cohors procurrerat,
  • ab ea parte magnus numerus hostium cadebat.
    • その方面で敵の多数が斃れた。
  • Qua re animadversa Ambiorix pronuntiari iubet,
    • かかる事態を見て取って、アンビオリクスは(以下のように)布告することを命じた。
  • ut procul tela coniciant neu propius accedant,
    • 遠くから飛道具を投げよ。また、さらに近くへは近づくな。
  • et quam in partem Romani impetum fecerint, cedant;
    • ローマ人が突撃をしている方面では、退却せよ。
  • levitate armorum et cotidiana exercitatione nihil iis noceri posse;
    • 武具の軽さと日頃の訓練により、彼ら(エブロネス兵)は何ら害されることはない、と。
    • (訳注:甲冑・盾と各種の剣や槍を装備したローマの重装歩兵に対して、ガリア兵は着の身姿の軽装であった。)
  • rursus se ad signa recipientes insequantur.
    • 軍旗のところへ退却する者たち(=ローマ兵)を再び追撃せよ。

35節[編集]

苦戦に陥るローマ勢

  • Quo praecepto ab iis diligentissime observato,
    • (アンビオリクスの)その指図が彼ら(エブロネス勢)により注意深く守られて、
  • cum quaepiam cohors ex orbe excesserat atque impetum fecerat,
    • どの(ローマの)歩兵大隊が円形(の陣形)から離れて突撃をしたときにも、
  • hostes velocissime refugiebant.
    • 敵たちは並外れた速さで退避した。
  • Interim eam partem nudari necesse erat et ab latere aperto tela recipi.
    • その間に(大隊が離れた)その部分が無防備にならざるを得ず、開けた側から飛道具(による攻撃)を受けた。
  • Rursus cum in eum locum, unde erant egressi, reverti coeperant,
    • (大隊が)出て行った当の場所に再び戻り始めるや否や、
  • et ab iis qui cesserant, et ab iis qui proximi steterant, circumveniebantur;
    • (エブロネス勢のうち)後退していた者たちからも、近隣に踏み止まっていた者たちからも、攻め囲まれた。
  • sin autem locum tenere vellent, nec virtuti locus relinquebatur,
    • 他方でもし(円形陣形の)場を保とうとすると、武勇を示す(白兵戦の)場が残されなかったし、
  • neque ab tanta multitudine coniecta tela conferti vitare poterant.
    • これほどの大勢から飛道具を投げられては、密集していたのでは避けることができなかった。
  • Tamen tot incommodis conflictati, multis vulneribus acceptis resistebant
    • しかし(ローマ勢は)このような不利な激突において、多くの傷を受けながら、抵抗した。
  • et magna parte diei consumpta,
    • 日中の大部分が費やされ、
  • cum a prima luce ad horam octavam pugnaretur,
    • 明け方から第八時(=昼過ぎ頃)まで戦われて、
  • nihil quod ipsis esset indignum, committebant.
    • 何ら(ローマ兵たち)自身にとって不名誉なことはやらかさなかった。
  • Tum Tito Balventio, qui superiore anno primum pilum duxerat,
  • viro forti et magnae auctoritatis,
    • 屈強な男で、勢威も大きかったが、
  • utrumque femur tragula traicitur;
    • 両方の太ももを投槍で貫かれた。
  • Quintus Lucanius, eiusdem ordinis, fortissime pugnans,
  • dum circumvento filio subvenit, interficitur;
    • 包囲された息子を助けに来たときに、殺害された。
  • Lucius Cotta legatus omnes cohortes ordinesque adhortans
  • in adversum os funda vulneratur.
    • 投石器により顔の真正面から傷付けられた。

36節[編集]

サビヌスの命乞い

  • His rebus permotus Quintus Titurius,
  • cum procul Ambiorigem suos cohortantem conspexisset,
  • interpretem suum Gnaeum Pompeium ad eum mittit
    • 自らの通訳グナエウス・ポンペイウスを彼(アンビオリクス)のところに遣わして、
    • (訳注:カエサルとともに三頭政治を行なったあのグナエウス・ポンペイウスと同姓同名の別人と思われる。)
  • rogatum, ut sibi militibusque parcat.
    • 自分たち(両副官)と兵士たちを助命してくれるように懇願した。
  • Ille appellatus respondet:
    • あの者(アンビオリクス)は要求されて(以下のように)答えた。
  • si velit secum conloqui, licere;
    • もし(サビヌスが)自分(アンビオリクス)とともに話し合うことを望むのなら、許可しよう、と。
  • sperare a multitudine impetrari posse, quod ad militum salutem pertineat;
    • (ローマ人)兵士たちの安全に役立つことが(エブロネス族の)大勢によって達せられることを期待する、と。
  • ipsi vero nihil nocitum iri,
    • (サビヌス)自身は確かに、何ら害されることはないだろうし、
    • (訳注:noctum iri は、「目的分詞+īrī」 で未来の受動態を表す。)
  • inque eam rem se suam fidem interponere.
    • かつ、その事柄に(アンビオリクスは)自らの信義を置くものである、と。
  • Ille cum Cotta saucio communicat,
    • 彼(サビヌス)は、負傷していたコッタとともに協議した。
  • si videatur, pugna ut excedant et cum Ambiorige una conloquantur;
    • もしよろしいと思われるなら、戦いから離れて、アンビオリクスと一緒に話し合おう、と。
  • sperare se ab eo de sua ac militum salute impetrari posse.
    • 彼(アンビオリクス)によって自分たちと兵士たちの安全が達せられることを期待する、と。
  • Cotta se ad armatum hostem iturum negat atque in eo perseverat.
    • コッタは、武装している敵のところへ行くことを拒絶して、そのことに固執した。

37節[編集]

サビヌスとコッタの最期、ローマ軍団の壊滅

  • Sabinus,
  • quos in praesentia tribunos militum circum se habebat, et primorum ordinum centuriones
    • 目下、自分の周囲にいる兵士長官トリブヌス・ミリトゥムたちおよび上級百人隊長たちに、
  • se sequi iubet et,
    • 自分に随行することを命じた。
トンゲレン市の教会堂の前に立つアンビオリクス像(前掲と同じもの)。ヨーロッパ近代のナショナリズムの高揚とともに、彼はカエサルのローマ軍を一敗地にまみれさせたケルト人の武将、「ベルギーの英雄」として大いに祀り上げられた。
  • cum propius Ambiorigem accessisset,
  • iussus arma abicere imperatum facit
    • 武器を投げ捨てることを命ぜられて、命令されたことをして、
  • suisque, ut idem faciant imperat.
    • 配下の者たちにも同様にせよ、と命令した。
  • Interim, dum de condicionibus inter se agunt
    • その間に、(降伏の)条件について互いに談判している間に、
  • longiorque consulto ab Ambiorige instituitur sermo,
    • アンビオリクスにより意図的に話がより長く行なわれて、
  • paulatim circumventus interficitur.
    • (サビヌスと配下の者たちは)しだいに取り巻かれて、殺害された。
  • Tum vero suo more victoriam conclamant atque ululatum tollunt
    • すると実に、(エブロネス勢は)自分たちの習慣で、勝利を叫んで、雄叫びを上げ、
  • impetuque in nostros facto ordines perturbant.
    • 我が方(=ローマ勢)に突撃して、隊列を混乱に陥れた。
  • Ibi Lucius Cotta pugnans interficitur cum maxima parte militum.
  • Reliqui se in castra recipiunt, unde erant egressi.
    • 残りの者たち(=敗残兵)は、そこから出発して来たところの陣営に退却した。
鷲の徽章の旗手(アクィリフェル)を先頭に行進するローマ兵たちの再演(帝政期のAD70年頃のもの)
ローマ軍団の鷲の徽章(再掲)
  • Ex quibus Lucius Petrosidius aquilifer,
  • cum magna multitudine hostium premeretur,
    • 敵の大勢によって圧迫されたときに、
  • aquilam intra vallum proiecit,
    • 鷲の徽章を防壁の内部に投げ込んで、
  • ipse pro castris fortissime pugnans occiditur.
    • 自身は陣営の前でとても勇敢に戦って、斃された。
  • Illi aegre ad noctem oppugnationem sustinent;
    • 彼ら(敗残兵たち)は辛うじて夜まで攻囲を持ちこたえたが、
  • noctu ad unum omnes desperata salute se ipsi interficiunt.
    • 夜に、一人残らず身の安全に絶望して、自刃して果てた。
  • Pauci ex proelio lapsi
    • 若干の者たちは、戦闘から抜け出して、
  • incertis itineribus per silvas
    • 不確かな道筋を森を通って
  • ad Titum Labienum legatum in hiberna perveniunt
  • atque eum de rebus gestis certiorem faciunt.
    • 彼に、行なわれた事の次第を報告した。


  • 訳注:アドゥアトゥカの戦いについて
このように、アンビオリクスはローマ1個軍団と5個歩兵大隊をまんまと冬営地からおびき出して殲滅した。
著者カエサルはこの一部始終を、若干の敗残兵(本節参照)および敵の捕虜(54節参照)から知ったと思われる。
しかしながら、サビヌスらの戦術会議での発言内容から投降までの実に詳細な経緯をいかにして知りえたのか?
また、ウネッリ族との戦役(第3巻17節~19節)などでは冷静沈着な智将として描かれていた有能なサビヌスが、
このアドゥアトゥカの戦い26節~37節)では一転してコッタと対照的な愚将のように描かれているのはなぜか?
この敗戦はガリア戦争におけるローマ軍最大の敗北であり、当然ながら最高司令官であるカエサルの敗戦責任も
ローマ本国の政敵たち、とりわけ小カトーのような元老院派(オプティマテス)によって厳しく糾弾された。
カエサルは、ガリアにおける数々の戦闘での虐殺や捕虜売却、ドゥムノリクスの暗殺、および兵力配分の多寡など
この敗戦に結びつきうる自らの方策とは切り離して、この大きな敗戦責任を「愚将」サビヌス一人に負わせるべく、
脚色して筆を走らせたのかも知れない。
なお、古代西洋史研究者ハリー・サイドボトム(Harry Sidebottom)は、カエサルが自己の行動の正当さを宣伝し、
責任逃れをしようとしたと、批評している[1]

ネルウィイー族らベルガエ人同盟の蜂起[編集]

38節[編集]

アンビオリクスがローマ軍に勝利したアドゥアトゥカの戦い直後の情勢図

アンビオリクスがアドゥアトゥキー族とネルウィイー族を説得

  • Hac victoria sublatus
    • この勝利に高揚して、
  • Ambiorix statim cum equitatu
  • in Aduatucos, qui erant eius regno finitimi, proficiscitur;
    • 彼の支配圏に隣接していたアドゥアトゥキー族のところに出発した。
    (訳注:この部族名は写本や巻によってかなり不統一で、
    第2巻ではアトゥアトゥキー Atuatuci だったが、
    本巻ではアドゥアトゥキー Aduatuci だったり、表記が乱れている。)
  • neque noctem neque diem <iter> intermittit peditatumque se subsequi iubet.
    • 夜も昼も<旅を>中断せずに、歩兵隊に対し自らに随行することを命じた。
  • Re demonstrata Aduatucisque concitatis
    • 事態が説明されると、アドゥアトゥキー族は揺り動かされた。
  • postero die in Nervios pervenit hortaturque,
    • (アンビオリクスは)翌日にネルウィイー族のところに到着して、(以下のように)鼓舞した。
  • ne sui in perpetuum liberandi
    • 自分たちを永久に(ローマ人の支配から)解放することの(機会)、
  • atque ulciscendi Romanos pro iis, quas acceperint, iniuriis occasionem dimittant:
    • および彼らがこうむった無法に対してローマ人に報復することの機会を無駄にするな、と。
    (訳注:ne ~ dimittere の構文「~を無駄にするな」)
  • interfectos esse legatos duos magnamque partem exercitus interisse demonstrat;
    • 2名の総督副官が誅殺され、(ローマ人の)軍隊の大部分が滅んだことを、説明した。
  • nihil esse negotii subito oppressam legionem, quae cum Cicerone hiemet, interfici;
    • 突然に攻撃すれば、キケロとともに越冬している軍団が殺戮されることは、何ら面倒はない。
  • se ad eam rem profitetur adiutorem.
    • 自分(アンビオリクス)はその事について、支援者を申し出る。
  • Facile hac oratione Nerviis persuadet.
    • (アンビオリクスは)この弁舌によって容易にネルウィイー族を説得した。


38節 訳注:ネルウィイー族とアドゥアトゥキー族について[編集]

第2巻では、この両部族がカエサルの軍隊と戦って壊滅寸前まで追い込まれたことが記述された。
ネルウィイー族は、3年前の降伏では兵500名および非戦闘員を残してほぼ根絶された(第2巻28節を参照)。
それからわずか3年間で(次節で述べられる)従属部族を従えてローマ人に対抗するまで勢力を回復できたのであろうか。
アドゥアトゥキー族(アトゥアトゥキー族)も3年前の降伏で、生き残りの捕虜5万名余が奴隷として売却され、
衰亡したはずである(第2巻33節を参照)。これもわずか3年間で、ローマ人に背く力を復活できたのか。
あるいは、第2巻におけるカエサルの戦果報告がかなり誇大なものであったということだろうか。

39節[編集]

ネルウィイー族がキケロの陣営に襲来

  • Itaque confestim dimissis nuntiis
    • こうして直ちに(ネルウィイー族の)伝令が送り出された。
  • ad Ceutrones, Grudios, Levacos, Pleumoxios, Geidumnos,
    • ケウトロネス族、グルディイ族、レウァキ族、プレウモクスィ族、ゲイドゥムニ族のところへ。
  • qui omnes sub eorum imperio sunt,
    • その者らは、彼ら(ネルウィイー族)の支配下にあるあらゆる者であった。
  • quam maximas manus possunt cogunt et de inproviso ad Ciceronis hiberna advolant,
    • できるかぎり多くの部隊を徴集して、不意にキケロの冬営に突進せよ、と。
  • nondum ad eum fama de Titurii morte perlata.
  • H[u]ic quoque accidit, quod fuit necesse,
    • ここでもまた(以下のことが)生じるべくして起こった。
  • ut nonnulli milites, qui lignationis munitionisque causa in silvas discessissent,
    • いく人かの(ローマの)兵士たちが材木伐採と防備のために森の中に離れていたときに、
  • repentino equitum adventu interciperentur.
    • 予期せぬ(ネルウィイー方の)騎兵の到来によって(冬営と)遮断されてしまったのだ。
  • His circumventis magna manu
    • これらの者たちは大部隊に包囲されて、
  • Eburones, Nervii, Aduatuci atque horum omnium socii et clientes
  • legionem oppugnare incipiunt.
    • (キケロの)軍団を攻囲し始めたのだ。
  • Nostri celeriter ad arma concurrunt, vallum conscendunt.
    • 我が方(=ローマ勢)は、速やかに武器のところへ急ぎ集まって、堡塁に登った。
  • Aegre is dies sustentatur,
    • その日は辛うじて持ちこたえられた。
  • quod omnem spem hostes in celeritate ponebant
    • というのは、敵たちはすべての望みを迅速さにかけており、
  • atque hanc adepti victoriam in perpetuum se fore victores confidebant.
    • この勝利を得れば、永久に勝利者になるであろうと信じて込んでいたのだ。

40節[編集]

キケロの陣営が攻囲される

  • Mittuntur ad Caesarem confestim ab Cicerone litterae,
    • キケロからカエサルのところへ(伝令たちによって)直ちに書状が送られた。
  • magnis propositis praemiis, si pertulissent,
    • もし(伝令たちが書状をカエサルへ)届けたなら、大きな恩賞が呈示されていた。
  • obsessis omnibus viis missi intercipiuntur.
    • あらゆる道が封鎖されていて、送り出された者たち(=伝令たち)は、さえぎられた。
  • Noctu ex materia, quam munitionis causa comportaverant,
    • 夜中に、(陣営の)防備のために運び込んでおいた材木から、
  • turres admodum centum XX excitantur incredibili celeritate;
    • 少なくとも120基の櫓が、信じられないほどの迅速さで建てられた。
  • quae deesse operi videbantur, perficiuntur.
    • 必要なもので欠けていると思われたものが、完成した。
  • Hostes postero die multo maioribus coactis copiis
    • 敵たちは、翌日にさらに大軍勢を徴集して、
  • castra oppugnant, fossam complent.
    • 陣営を攻囲して、堀を埋めた。
ローマ軍が籠城戦に用いた防壁槍(pilum muralis)の再現。
ローマ軍の防備の再現。3基の櫓(turris)と、その間に凹凸形に編み込まれた柴の壁(pinnae loricaeque ex cratibus)が見える。
  • Eadem ratione, qua pridie, ab nostris resistitur.
    • 我が方(=ローマ勢)により前日のと同じ方法で抗戦された。
  • Hoc idem reliquis deinceps fit diebus.
    • これに続く残りの日々にも同じことが行なわれた。
  • Nulla pars nocturni temporis ad laborem intermittitur;
    • 作業のための夜の時間帯は何ら中断されることがなかった。
  • non aegris, non vulneratis facultas quietis datur.
    • 病気の者たちにも、負傷した者たちにも、休息の機会は与えられなかった。
  • Quaecumque ad proximi diei oppugnationem opus sunt, noctu comparantur;
    • 次の日の攻囲に対して必要であるものは何であれ、夜のうちに準備された。
  • multae praeustae sudes, magnus muralium pilorum numerus instituitur;
    • たくさんの先端を焼いた杭、防壁槍の多数が整えられた。
  • turres contabulantur, pinnae loricaeque ex cratibus attexuntur.
    • 櫓は階層を備えられ、柴からなる鋸壁と胸壁(=凸と凹の壁)が編み込まれた。
  • Ipse Cicero, cum tenuissima valetudine esset,
    • キケロ自身は、健康がとても虚弱であったが、
  • ne nocturnum quidem sibi tempus ad quietem relinquebat,
    • 夜間でさえも、自らに休息の時間を残しておかなかった。
  • ut ultro militum concursu ac vocibus
    • その結果、兵士たちが自発的に群がり集まって声をかけたので、
  • sibi parcere cogeretur.
    • 自愛せざるを得なかった。

41節[編集]

キケロがネルウィイー族の詭弁をはねつける

  • Tunc duces principesque Nerviorum,
  • qui aliquem sermonis aditum causamque amicitiae cum Cicerone habebant,
    • キケロと何らかの話の手立てや親交の理由を持っていた者たちが、
  • conloqui sese velle dicunt.
    • 自ら話し合うことを欲すると言い出した。
  • Facta potestate
    • 機会がつくられて、
  • eadem, quae Ambiorix cum Titurio egerat, commemorant:
  • omnem esse in armis Galliam;
    • ガリア全体が武装しているのだ。
  • Germanos Rhenum transisse;
  • Caesaris reliquorumque hiberna oppugnari.
    • カエサルとほかの者たちの冬営も攻撃されているのだ、と。
  • Addunt etiam de Sabini morte:
    • サビヌスの死についてさえも付け加えた。
  • Ambiorigem ostentant fidei faciendae causa.
    • アンビオリクスを(彼がここに来ていることを、彼らの話が)信用されるべき理由として示した。
  • Errare eos dicunt,
    • 彼らは「誤りである」と言った。
  • si quidquam ab hiis praesidii sperent, qui suis rebus diffidant;
    • もし、自らの事態に確信が持てない者たち(=カエサルや副官ら)から何らかの救援を期待するのならば、と。
  • sese tamen hoc esse in Ciceronem populumque Romanum animo,
    • それでも自分たちは、キケロとローマ人民に対して以下の心積もりでいるのだ。
  • ut nihil nisi hiberna recusent
    • 冬営のほかには、何ら拒絶することはないし、
  • atque hanc inveterascere consuetudinem nolint:
    • (ローマ軍が)常駐するというこの慣習を望まないということである。
  • licere illis incolumibus per se ex hibernis discedere
    • 自分たちは、かの者ら(=キケロの軍勢)に、無傷で冬営から立ち去ることを許すし、
      (訳注:licere ~ per se …;自分は~に…を許す)
  • et quascumque in partes velint, sine metu proficisci.
    • どこへでも望む方面に怖れることなく出発すること(を許す)。
  • Cicero ad haec unum modo respondit:
    • キケロは、これらに対して、一つのことだけを返答した。
  • non esse consuetudinem populi Romani ullam accipere ab hoste armato condicionem:
    • 武装した敵たちから何らかの条件を受け入れることは、ローマ人民の慣習ではない、と。
  • si ab armis discedere velint,
    • もし、(汝らが)武器を捨てることを欲するならば、
      (訳注:discedere ab ~;~を捨てる)
  • se adiutore utantur legatosque ad Caesarem mittant;
    • 自分を介添人として役立てて、カエサルのところへ使節たちを遣わすべし。
  • sperare pro eius iustitia, quae petierint, impetraturos.
    • 彼(=カエサル)の公正さのおかげにより、(汝らが)求めることを達成するであろうと期待する。

42節[編集]

ネルウィイー族がローマ人の包囲網と攻城術をまねる

  • Ab hac spe repulsi
    • (キケロの軍勢を冬営から誘い出すという)この望みから退けられると、
  • Nervii vallo pedum IX et fossa pedum XV hiberna cingunt.
    • ネルウィイー族は9ペース(約2.7m)の(高さの)堡塁と15ペース(約4.5m)の(幅の)堀で冬営を取り巻いた。
      (訳注:堡塁の高さは、写本により、9ペースだったり10ペースだったり異なる。)
古代ローマ式の堡塁と堀の再現。アレスィア攻囲戦のもの(フランスのアリーズ=サント=レーヌ)
  • Haec
    • これら(の冬営を取り巻く包囲網)は、
  • et superiorum annorum consuetudine ab nobis cognoverant
    • かつての年月の習慣により我が方(=ローマ軍)から知ったものでもあり、
  • et, quodam de exercitu habebant captivos, ab iis docebantur;
    • (ローマの)軍隊から捕虜にしていた何らかの者たち、彼らから教えられたのでもある。
  • sed nulla ferramentorum copia quae esset ad hunc usum idonea,
    • しかし、これに用いる適切な鉄製器具が大量になく、
  • gladiis caespites circumcidere,
    • 長剣で芝土を刈り込んで、
  • manibus sagulisque terram exhaurire vitebantur.
    • 手や小さな外套で土を運び出したと思われた。
破城鎌(falx)の想像画
ローマ軍の攻城機械。右上に攻城櫓(tower)、左上に亀甲車(testudo)が見える。
  • Qua quidem ex re hominum multitudo cognosci potuit:
    • このような事情からさえも、人員の多さを知ることができた。
  • nam minus horis tribus
    • なぜなら、3時間弱で
  • milium pedum XV in circuitu munitionem perfecerunt
    • 周囲15,000ペース(約4.4km)もの(キケロの冬営を囲む)築城を成し遂げて、
  • reliquisque diebus turres ad altitudinem valli, falces testudinesque,
    • 残りの日々で、(ローマ側の)堡塁の高さの攻城櫓や、破城鎌、亀甲車を、
  • quas idem captivi docuerant,
    • それらは同じ(ローマ軍の)捕虜たちが教えていたものだが、
  • parare ac facere coeperunt.
    • 調達し、作り始めたのだ。

43節[編集]

ローマ勢が果敢に防戦

  • Septimo oppugnationis die maximo coorto vento
    • 攻囲の7日目に、大きな風が生じたときに、
  • ferventes fusili ex argilla glandes fundis et fervefacta iacula
    • 溶融した粘土からなる熱い球を投石器により、および熱した投槍を
  • in casas, quae more Gallico stramentis erant tectae, iacere coeperunt.
    • ガリア人の習慣により藁で覆われた小屋に、投げ始めた。
  • Hae celeriter ignem comprehenderunt
    • これら(の小屋)はすばやく着火して、
  • et venti magnitudine in omnem locum castrorum distulerunt.
    • 風の大きさにより、陣営のすべての場所に(火を)拡げた。
  • Hostes maximo clamore, sicuti parta iam atque explorata victoria,
    • 敵たちは、もはや勝利が獲得されて確実になったかのように、とても大きな叫び声をあげ、
  • turres testudinesque agere et scalis vallum ascendere coeperunt.
    • 櫓と亀甲車を駆って、はしごで堡塁に登り始めた。
  • Ac tanta militum virtus atque ea praesentia animi fuit, ut,
    • だが(ローマ勢の)兵士たちがこれほどにも勇敢かつ沈着であったので、
  • cum undique flamma torrerentur maximaque telorum multitudine premerentur
    • 至る所が炎で焼き尽くされ、飛道具の大多数により苦しめられたのに、
  • suaque omnia impedimenta atque omnes fortunas conflagrare intellegerent,
    • かつ、自分たちのすべての荷物とすべての財産が焼失するのを認識していたのに、
  • non modo demigrandi causa de vallo decederet nemo,
    • 誰も持ち場を退避するために堡塁から退こうとしないのみならず、
  • sed paene ne respiceret quidem quisquam,
    • おのおのがほとんど後ろを振り返ることさえせずに
  • ac tum omnes acerrime fortissimeque pugnarent.
    • その上さらに皆がとても激しく勇敢に戦った。
  • Hic dies nostris longe gravissimus fuit;
    • この日は、我が方(=ローマ勢)にとってまったく厳しいものであった。
  • sed tamen hunc habuit eventum,
    • にもかかわらず、以下の出来事が生じたのだ。
      (訳注:sed tamen;にもかかわらず)
  • ut eo die maximus numerus hostium vulneraretur atque interficeretur,
    • その日は敵の多数が傷つけられたり、殺戮されたりした。
  • ut se sub ipso vallo constipaverant recessumque primis ultimi non dabant.
    • (敵は)堡塁の真下に詰め込まれており、後列の者が前列の者の退却(の機会)を与えなかったがゆえである。
攻城櫓(turris)の例。絵は中世イギリスの物だが、古代ローマの物とあまり違わないと思われる。
  • Paulum quidem intermissa flamma
    • ちょうど炎がやんだわずかなときに、
  • et quodam loco turri adacta et contingente vallum,
    • ある場所で攻城櫓が駆動されて堡塁に到達して、
  • tertiae cohortis centuriones ex eo, quo stabant, loco recesserunt
  • suosque omnes removerunt,
    • 配下たち皆を遠ざけて、
  • nutu vocibusque hostes, si introire vellent, vocare coeperunt;
    • うなずきと声で敵たちに(陣営内に)入りたいのかと、呼びかけ始めた。
  • quorum progredi ausus est nemo.
    • 彼ら(敵勢)のうちで誰もあえて前進しようとはしなかった。
  • Tum ex omni parte lapidibus coniectis
    • そこで、すべての方面から(ローマ兵により)石が投げられて
  • deturbati, turrisque succensa est.
    • (敵勢は)駆逐されて、攻城櫓は燃やされた。

44節[編集]

百人隊長プッロとウォレヌスの奮戦

  • Erant in ea legione fortissimi viri, centuriones,
    • その(キケロの)軍団には、とても勇敢な歩兵、百人隊長たちがいた。
  • qui primis ordinibus adpropinquarent, Titus Pullo et Lucius Vorenus.
    • その者らは上級百人隊長(の地位)に近づいていたようなティトゥス・プッロとルキウス・ウォレヌスである。
  • Hi perpetuas inter se controversias habebant,
    • 彼らは互いに絶え間ない争いをしており、
  • quinam anteferretur,
    • 一体誰がより重用されるのか
  • omnibusque annis de locis summis simultatibus contendebant.
    • 毎年のように、最高の地位を敵対心で争っていた。
ローマ軍の投槍(ピルム)と長盾(スクトゥム
  • Ex his Pullo, cum acerrime ad munitiones pugnaretur,
    • 彼らのうちプッロは、城砦のもとで激しく戦っていたときに
  • "Quid dubitas," inquit, " Vorene?
    • 「何をためらっているのだ、ウェレヌスよ?」と言った。
  • aut quem locum tuae probandae virtutis ex<s>pectas ?
    • 「あるいは、どの場で君の武勇が認められることを待望しているのだ?」
  • hic dies de nostris controversiis iudicabit."
    • 「この日こそが、我々の争いについて判定するだろう。」
  • Haec cum dixisset,
    • (プッロは)これを言うや否や
  • procedit extra munitiones, quaeque parti hostium confertissima est visa, inrumpit.
    • 城砦の外へ進み出て、敵の一部がとても密集していると見えるところへ、迫って行った。
  • Ne Vorenus quidem sese vallo continet,
    • ウォレヌスは決して堡塁に留まってはいなかっただけでなく、
  • sed omnium veritus existimationem subsequitur.
    • 皆の評価を恐れて(プッロに)追随したのだ。
  • Tum mediocri spatio relicto Pullo pilum in hostes inmittit
    • そのとき(敵勢から)適度の距離を残したまま、プッロは投槍を敵勢の中に放り入れ、
  • atque unum ex multitudine procurrentem traicit;
    • (敵の)大勢から走り出てきた1人を(投槍が)貫いた。
  • quo percusso et exanimato hunc scutis protegunt, in hostem
    • 駆け出て(投槍で)息絶えた者を、彼を敵中において長盾で覆って護った。
  • tela universi coniciunt neque dant regrediendi facultatem.
    • (敵勢は)一同が飛道具を投げやって、(プッロに)退く機会を与えなかった。
長剣(グラディウス)を右腰の鞘(ウァギナ)から引き抜いたローマ兵士の再演。左肩から右腰にかけて剣帯(バルテウス)が下げられ、鞘を固定している。バルテウス(balteus)はベルトbelt)の語源。
  • Transfigitur scutum Pulloni et verutum in balteo defigitur.
    • プッロにとっては長盾が貫通され、(敵の)投槍が剣帯に打ち付けられてしまった。
  • Avertit hic casus vaginam et gladium educere conanti dextram moratur manum,
    • この出来事が(剣の)鞘をずらしたので、長剣を引き出そうと試みると右手が束縛された。
  • impeditumque hostes circumsistunt.
    • 妨げられている者(=プッロ)を敵たちが取り囲んだ。
  • Succurrit inimicus illi Vorenus et laboranti subvenit.
    • 彼の競争相手ウォレヌスが救援に駆けつけた。苦戦する者を援けに来たのだ。
  • Ad hunc se confestim a Pullone omnis multitudo convertit:
    • (敵の)大勢は皆、直ちにプッロから彼(=ウォレヌス)の方へ向きを変えた。
  • illum veruto transfixum arbitrantur.
    • あの者(=プッロ)が投槍で突き通されたと思われたのだ。
  • Gladio comminus rem gerit Vorenus
    • ウォレヌスは長剣で格闘して戦い、
  • atque uno interfecto reliquos paulum propellit;
    • (敵の)1人を殺害して、残りの者たちを少し退かせた。
  • dum cupidius instat, in locum deiectus inferiorem concidit.
    • (ウォレヌスは)熱中して攻め立てる間に、より低い場所に落ち込んで倒れこんだ。
  • Huic rursus circumvento fert subsidium Pullo,
    • 再び(敵により)包囲された彼(=ウォレヌス)に、プッロが救援をもたらして、
  • atque ambo incolumes compluribus interfectis
    • 2人とも無傷で、かなり(の敵)を殺戮して
  • summa cum laude sese intra munitiones recipiunt.
    • 最大級の賞賛を伴って、城砦の内部に退却した。
  • Sic fortuna in contentione et certamine utrumque versavit,
    • このように運命(の女神)は、競争と闘争において双方をもてあそんだので、
  • ut alter alteri inimicus auxilio salutique esset,
    • 競争相手の一方が他方に救援・救助をもたらして、
  • neque diiudicari posset, uter utri virtute anteferendus videretur.
    • 2人の一方が他方に武勇でより重んじられるべきか判定できないように思われるのである。

45節[編集]

ガリア人伝令がカエサルにキケロと軍団の危機を伝える

  • Quanto erat in dies gravior atque asperior oppugnatio,
    • 攻囲が日ごとにより激しくより苦しくなるほど、
  • et maxime quod magna parte militum confecta vulneribus res ad paucitatem defensorum pervenerat,
    • ことに、兵士の大部分が負傷により消耗し、事態が防戦者の少なさに陥ったので、
  • tanto crebriores litterae nuntiique ad Caesarem mittebantur;
    • たびたび書状と伝令がカエサルのところへ遣わされた。
      (訳注:quanto ~, tanto … の構文;~になるほど、…になる。)
  • quorum pars deprehensa in conspectu nostrorum militum cum cruciatu necabatur.
    • その者たちの一部は、捕らえられて、我が方(=ローマ勢)の兵士たちの注視する中で拷問とともに殺された。
  • Erat unus intus Nervius nomine Vertico, loco natus honesto,
    • (陣営)内にウェルティコという名のネルウィイー族の者が1人おり、高貴な身分の生まれで、
  • qui a prima obsidione ad Ciceronem perfugerat suamque ei fidem praestiterat.
    • その者は包囲の始めからキケロのところへ逃れて来て、彼に自らの忠節を示していた。
  • Hic servo spe libertatis magnisque persuadet praemiis, ut litteras ad Caesarem deferat.
    • 彼は奴隷1人に(身分を)自由にする希望と大きな恩賞により、書状をカエサルのところへ運ぶように説得した。
  • Has ille in iaculo inligatas effert
    • これ(=書状)を彼は投槍に結び付けて運び出して、
  • et Gallus inter Gallos sine ulla suspicione versatus ad Caesarem pervenit.
    • ガリア人なので、ガリア人の間で何ら疑われることのない状態で、カエサルのところへ到着した。
  • Ab eo de periculis Ciceronis legionisque cognoscitur.
    • これにより、キケロと軍団の危機が知られることになった。

46節[編集]

カエサルが副官たちに伝令を派遣する

  • Caesar acceptis litteris hora circiter undecima{Xl} diei
    • カエサルは、昼間のおおよそ第11時(=夕刻前)に書状を受け取るや、
  • statim nuntium in Bellovacos ad Marcum Crassum quaestorem mittit,
  • cuius hiberna aberant ab eo milia passuum XXV;
    • 彼の冬営はそこ(=カエサルの本営)から25ローママイル(約37km)離れていたが、
  • iubet media nocte legionem proficisci celeriterque ad se venire.
    • 真夜中に軍団を出発すること、および速やかに(クラッスス自身が)自分(=カエサル)のもとへ来ることを命じた。
  • Exit cum nuntio Crassus.
    • クラッススは(カエサルから遣わされた)伝令(が来る)とともに(冬営から)出て行った。
  • Alterum ad Gaium Fabium legatum mittit,
    • もう1人(の伝令)は、副官ガイウス・ファビウスのところへ遣わした。
  • ut in Atrebatium fines legionem adducat,
    • アトレバテース族の領土に軍団を連れて来るようにと(命じた)。
  • qua sibi iter faciendum sciebat.
    • そのところにより、自ら(=カエサル)によって行軍がなされるべきことを知っていたのだ。
  • Scribit Labieno,
  • si rei publicae commodo facere posset, cum legione ad fines Nerviorum veniat.
    • もし、公儀(=ローマ国家)の利益のために行なうことが可能なら、軍団とともにネルウィイー族の領土へ来るように、と。
  • Reliquam partem exercitus, quod paulo aberat longius, non putat ex<s>pectandam;
    • (カエサルは)軍隊の残りの部分は、少しより遠くに離れていたので、期待するべきではないと思った。
  • equites circiter quadringentos ex proximis hibernis colligit.
    • 騎兵は、隣の冬営から約400騎を集めた。

47節[編集]

キケロを支援するカエサルと軍団の情勢図。カエサルは、サマロブリウァをクラッススに委ね、ファビウスとトレボニウスの軍団とともに東進。ラビエヌスはトレウェリ族を迎撃。

カエサルと副官たちの動き

  • Hora circiter tertia
    • 第3時の頃(=朝方)に、
  • ab antecursoribus de Crassi adventu certior factus
    • クラッススの到着について(彼の)先遣隊から報告されて、
  • eo die milia passuum XX procedit.
    • (カエサルは)その日に20ローママイル(=約30km)前進した。
      (訳注:カエサル自身は、副官トレボニウスが率いる1個軍団を伴っていたと考えられる。)
  • クラッスス
  • Crassum Samarobrivae praeficit legionemque adtribuit,
    • (財務官マルクス・)クラッススをサマロブリウァの指揮官に任じて、1個軍団を割り当てた。
      (訳注:サマロブリウァは、アンビアニ族の首邑で現在のアミアン。カエサルの本営があったと思われる。)
  • quod ibi impedimenta exercitus, obsides civitatum, litteras publicas
    • というのは、そこに、軍隊の輜重、諸部族の人質たち、公けの文書、
  • frumentumque omne, quod eo tolerandae hiemis causa devexerat, relinquebat.
    • および、そこで冬を持ちこたえるために運び込んでいた糧食を、残しておいたからである。
  • ファビウス
  • Fabius, ut imperatum erat,
    • (副官ガイウス・)ファビウスは(カエサルから)命令されていたように、
  • non ita multum moratus in itinere cum legione occurrit.
    • こうしてあまり遅れることなく、1個軍団とともに行軍中に(カエサルと)出会った。
  • ラビエヌス
  • Labienus interitu Sabini et caede cohortium cognita,
  • cum omnes ad eum Treverorum copiae venissent,
    • 彼のところへトレウェリ族の全軍勢が来襲してこようとしていたので、
  • veritus, si ex hibernis fugae similem profectionem fecisset, ut hostium impetum sustinere non posset,
    • もし冬営から逃亡に似た出発をしたならば、敵たちの襲撃を持ちこたえられない、と恐れて、
  • praesertim quos recenti victoria efferri sciret,
    • とりわけ、かの者らが最近の(エブロネス族の)勝利で高ぶっていることを知っていたので、
  • litteras Caesari remittit,
    • カエサルに書状を返信した。
  • quanto cum periculo legionem ex hibernis educturus esset;
    • 軍団を冬営から進発させることが、どれだけ大きな危険を伴うか、
  • rem gestam in Eburonibus perscribit;
  • docet omnes equitatus peditatusque copias Treverorum tria milia passuum longe ab suis castris consedisse.
    • トレウェリ族の騎兵隊歩兵隊のすべての軍勢が自分の陣営3ローママイル(=約4.4km)遠くに陣取っていると知らせた。

48節[編集]

カエサルがキケロに返信

  • Caesar consilio eius probato,
  • etsi opinione trium legionum deiectus ad duas redierat,
    • たとえ3個軍団の期待から当てが外れて2個になったとしても、
      (訳注:副官ファビウスとトレボニウスが率いる2個軍団であると思われる。)
  • tamen unum communis salutis auxilium in celeritate ponebat.
    • にもかかわらず(全軍)共通の安全にとって唯一の支援策を迅速さにかけていた。
  • Venit magnis itineribus in Nerviorum fines.
  • Ibi ex captivis cognoscit,
    • そこで捕虜たちから知った。
  • quae apud Ciceronem gerantur, quantoque in periculo res sit.
    • キケロのもとでなされていること(=攻囲戦)、および事態がどれほど大きな危機にあるかということを。
  • Tum cuidam ex equitibus Gallis magnis praemiis persuadet, uti ad Ciceronem epistolam deferat.
    • そこで、ガリア人の騎兵隊からある者を、キケロのところへ手紙を運ぶように、大きな恩賞で説得した。
  • Hanc Graecis conscriptam litteris mittit,
  • ne intercepta epistola nostra ab hostibus consilia cognoscantur.
    • (仮に)手紙が奪い取られても、我が方の考えが敵たちによって知られないように。
      (訳注:カエサルは、ガリア勢にはギリシア文字を読める者がいないと判断したのであろう。)
  • Si adire non possit,
    • もし(キケロの陣営に)近付くことができないならば、
  • monet, ut tragulam cum epistola ad amentum deligata intra munitionem castrorum abiciat.
    • 革ひもに結び付けられた手紙とともに投槍を(キケロの)陣営の城砦の内側に投げやるようにと、助言した。
  • In litteris scribit se cum legionibus profectum celeriter adfore;
    • 書状には、自分(=カエサル)は(2個)軍団とともに出発して、速やかに到着するであろう、と書いて、
  • hortatur, ut pristinam virtutem retineat.
    • かつての勇敢さを保持するように、と激励した。
投槍(tragula)を持ったガリア人騎兵を復元した人形
  • Gallus periculum veritus,
    • (伝令となった騎兵の)ガリア人は(敵中での)危険を怖れて
  • ut erat praeceptum, tragulam mittit.
    • 指図されたように、投槍を放った。
  • Haec casu ad turrim adhaesit
    • これ(=投槍)は、偶然に(キケロの陣営の)櫓に突き刺さって、
  • neque ab nostris biduo animadversa
    • 我が方(=ローマ勢)により2日間は気付かれなかったが、
  • tertio die a quodam milite conspicitur,
    • 3日目にある兵士により気付かれて、
  • dempta ad Ciceronem defertur.
    • (櫓から)引き抜かれて、キケロのところへ運ばれた。
  • Ille perlectam in conventu militum recitat
    • 彼は通読したもの(=手紙)を兵士の集まりで読んで聞かせて、
  • maximaque omnes laetitia adficit.
    • 皆を大きな歓喜(の状態)に置いた。
  • Tum fumi incendiorum procul videbantur;
    • やがて火の煙が遠くから見られて、
  • quae res omnem dubitationem adventus legionum expulit.
    • その事が、諸軍団の到来についての疑念を一掃した。

49節[編集]

ガリア勢がキケロの包囲を解いて、カエサルと対峙する

  • Galli re cognita per exploratores
    • ガリア人たちは(カエサル到来という)事態を偵察者たちを介して知って、
  • obsidionem relinquunt, ad Caesarem omnibus copiis contendunt.
    • (キケロの陣営の)包囲を放置して、カエサルの方へ全軍勢をもって急いだ。
  • Hae erant armata[e] circiter milia LX.
    • 彼らは、およそ60,000名が武装していた。
  • Cicero data facultate
  • Gallum ab eodem Verticone, quem supra demonstravimus, repetit,
    • 前に説明した者と同じウェルティコから(1人の)ガリア人を再び得て、
      (訳注:ウェルティコについては45節を参照)
  • qui litteras ad Caesarem deferat;
    • その者に書状をカエサルのところへ運ばせた。
  • hunc admonet, iter caute diligenterque faciat:
    • (キケロは)この者に用心深く入念に旅をするようにと注意した。
  • perscribit in litteris hostes ab se discessisse omnemque ad eum multitudinem convertisse.
    • 書状の中では、敵たちは自陣から立ち去って彼(カエサル)の方へ多勢のすべてで転進した、と記述した。
  • Quibus litteris circiter media nocte Caesar adlatis
    • その書状を真夜中の頃に届けられたカエサルは、
  • suos facit certiores
    • 配下の者たちに報じて
  • eosque ad dimicandum animo confirmat.
    • 彼らを争闘するための心において鼓舞した。
  • Postero die luce prima movet castra et circiter milia passuum quattuor progressus
    • (カエサルは)翌日の夜明けに陣営を引き払い、約4ローママイル(約6km)前進すると、
  • trans vallem et rivum multitudinem hostium conspicatur.
    • 峡谷と川の向こう側に敵の大勢が視認された。
  • Erat magni periculi res tantulis copiis iniquo loco dimicare;
    • これほどわずかな軍勢で不利な場所で争闘することは、大きな危険を伴う事であった。
  • tum, quoniam obsidione liberatum Ciceronem sciebat,
    • そのうえ、キケロが包囲から自由になったのを知っていたので、
  • aequo animo remittendum de celeritate existimabat:
    • 平静な心で(行軍の)速さをゆるめることを考えており、
  • consedit et, quam aequissimo loco potest, castra communit
    • できるかぎり有利な場所に陣取って、陣営(の防備)を固めた。
  • atque haec, etsi erant exigua per se, vix hominum milium septem, praesertim nullis cum impedimentis,
    • そしてこれ(陣営)は、それ自体でやっと7000の人員、とりわけ何ら輜重を伴わない貧弱なものであったが、
      (訳注:48節の記述からカエサルは2個軍団を率いていたはずであるが、その兵力が7000人とは非常に少ない。
      ブリタンニアで多くの兵士が死傷したためか、あるいはサビヌスのもとに5個大隊を分遣したためであろうか。)
  • tamen angustiis viarum quam maxime potest contrahit,
    • にもかかわらず(陣営内部の)通路の狭さにより、できるかぎり(陣営の大きさを)縮めた。
  • eo consilio, ut in summam contemptionem hostibus veniat.
    • (これは)敵たちが(ローマ勢を)大いに軽蔑することになるように、との考えによってである。
  • Interim speculatoribus in omnes partes dimissis
    • その間に斥候たちがあらゆる方面に送り出されて、
  • explorat quo commodissime itinere vallem transire possit.
    • (ローマ勢に)峡谷を渡らせることができる最も都合の良い道を探索した。

50節[編集]

カエサルが詭計により敵勢をおびき寄せる

  • Eo die parvulis equestribus proeliis ad aquam factis
    • その日は、とても小さい騎兵戦が水辺で行なわれたが、
  • utrique sese suo loco continent:
    • (ガリア勢とローマ勢)双方が自らの陣地を保持した。
  • Galli, quod ampliores copias, quae nondum convenerant, ex<s>pectabant;
    • (なぜなら)ガリア人は、まだ集結していなかった、より大きな軍勢を待っていたためである。
  • Caesar, si forte timoris simulatione hostes in suum locum elicere posset,
    • カエサルは、ひょっとしたら、畏怖という見せかけが敵たちを自陣におびき出すことができたなら、
  • ut citra vallem pro castris proelio contenderet,
    • 峡谷のこちら側の陣営の前で交戦しようとしていた。
  • si id efficere non posset,
    • もし、それがうまくできなかったならば、
  • ut exploratis itineribus minore cum periculo vallem rivumque transiret.
    • 道を探索して、(軍勢に)小さい危険とともに峡谷と川を渡らせようとしていたのである。
  • Prima luce hostium equitatus ad castra accedit
    • (翌日の)夜明けに、敵の騎兵隊が(峡谷と川を渡ってローマ側の)陣営の方へ接近して、
  • proeliumque cum nostris equitibus committit.
    • 我が方(=ローマ勢)の騎兵たちと戦闘を交えた。
  • Caesar consulto equites cedere seque in castra recipere iubet,
    • カエサルは、故意に、騎兵たちに退くこと、および陣営に退却することを命じた。
  • simul ex omnibus partibus castra altiore vallo muniri portasque obstrui
    • すべての方面で陣営がより高く堡塁で防備され、門が塞がれるや否や、
  • atque in his administrandis rebus quam maxime concursari et cum simulatione agi timoris iubet.
    • これらの事に従事することにおいて、できるだけ走り回って畏怖の見せかけを伴って行なうように、と命じた。

51節[編集]

カエサルがネルウィイー族らを撃退

  • Quibus omnibus rebus hostes invitati
    • このようなすべての事情に敵たちは誘惑されて、
  • copias traducunt aciemque iniquo loco constituunt,
    • 軍勢に(川を)渡らせて、戦列を不利な場所に配置した。
  • nostris vero etiam de vallo deductis
    • だが我が方(=ローマ勢)が堡塁からさえも引き下がったので、
  • propius accedunt
    • (ガリア勢はローマ陣営の)より近くに接近して、
  • et tela intra munitionem ex omnibus partibus coniciunt
    • 飛道具を防壁の内側にすべての方面から投げ込んで、
  • praeconibusque circummissis pronuntiari iubent,
    • 触れ役をあちらこちらに遣わして(以下のことが)布告されることを命じた。
  • seu quis Gallus seu Romanus velit ante horam tertiam ad se transire, sine periculo licere;
    • ガリア人あるいはローマ人でも、第3時(=朝方)の前に当方へ渡って来ることを欲するなら誰でも、危険なく許される。
  • post id tempus non fore potestatem:
    • その時刻の後では、機会はないであろう、と。
  • ac sic nostros contempserunt, ut
    • (ガリア勢は)我が方(=ローマ勢)を以下のように侮っていた。
  • obstructis in speciem portis singulis ordinibus caespitum,
    • (陣営の四方の)門が見せかけのために1列の芝土で塞がれるや、
  • quod ea non posse introrumpere videbantur,
    • それ(=門)から押し入ることができないと見えたので、
  • alii vallum manu scindere, alii fossas complere inciperent.
    • ある者は堡塁を手で壊し、ある者は堀を埋めることに取りかかったのだ。
  • Tum Caesar omnibus portis eruptione facta equitatuque emisso
    • すると、カエサルはすべての門から出撃して、騎兵隊を放って、
  • celeriter hostes in fugam dat,
    • 速やかに敵たちを逃亡に追いやった。
  • sic uti omnino pugnandi causa resisteret nemo,
    • (敗走するガリア勢の)誰もまったく戦うために抵抗をしないほどであったので、
  • magnumque ex iis numerum occidit atque omnes armis exuit.
    • 彼らのうちの多数を斃して、(戦死した敵の)全員から武器を奪い取った。

52節[編集]

カエサルがキケロの軍団と合流

  • Longius prosequi veritus,
    • (カエサルは)より遠くに追撃することを敬遠した。
  • quod silvae paludesque intercedebant
    • というのは、森林や沼地が間にあったので、
  • neque etiam parvulo detrimento illorum locum relinqui videbat,
    • あの者ら(=ガリア勢)にとても小さな損害(を与えること)の機会さえも残されているとは思わなかったのだ。
  • omnibus suis incolumibus copiis eodem die ad Ciceronem pervenit.
    • (こうしてカエサルは)配下の皆を無傷の軍勢のままで、同日にキケロのところへ到着した。
  • Institutas turres, testudines munitionesque hostium admiratur;
    • 敵たちが建造した攻城櫓亀甲車、(陣営を包囲する)防壁を驚嘆して見た。
  • legione producta cognoscit
    • (陣営の前に)引き出された(キケロの)軍団により知ったのは、
  • non decimum quemque esse reliquum militem sine vulnere:
    • 生き残った兵士のおのおの(10人中)10人目も負傷なしではなかったことである。
      (軍団の生存者のうち、無傷の者は10分の1もいなかった。)
  • ex his omnibus iudicat rebus,
    • これらすべての事情から判断したのは、
  • quanto cum periculo et quanta cum virtute res sint administratae.
    • (キケロの軍団により)どれほどの危険とともに、どれほどの武勇とともに、事態が対処されたかである。
  • Ciceronem pro eius merito legionemque conlaudat;
    • (カエサルは)キケロと軍団を、彼らの功績に対して、大いに賞賛した。
  • centuriones singillatim tribunosque militum appellat,
    • 百人隊長たちと兵士長官トリブヌス・ミリトゥムたちに個々に呼びかけた。
      (訳注:定員通り生存していれば、各軍団には全部で百人隊長60名と軍団次官6名がいた。)
  • quorum egregiam fuisse virtutem testimonio Ciceronis cognoverat.
    • その者らの武勇が抜群であったことを、キケロの証言により知っていたのだ。
  • De casu Sabini et Cottae certius ex captivis cognoscit.
  • Postero die contione habita rem gestam proponit,
    • 翌日に(将兵たちの)集会を催して、(サビヌスらの)事変を公にして、
  • milites consolatur et confirmat:
    • 兵士たちを鎮めて、元気付けた。
  • quod detrimentum culpa et temeritate legati sit acceptum,
    • このような敗戦は、副官(サビヌス)の過失と無思慮により蒙ったものであり、
      (訳注:副官を意味するlegati が単数・属格であることから、サビヌス1人に敗戦責任を負わせたと思われる。37節の訳注を参照。)
  • hoc aequiore animo ferundum docet,
    • これをより平静な心で耐えるべきである、と諭した。
  • quod beneficio deorum immortalium et virtute eorum expiato incommodo
    • というのは、不死の神々の恩寵、および彼ら(兵士たち)の武勇により、災厄は除かれ、
  • neque hostibus diutina laetatio
    • 敵たち(ガリア勢)の歓喜も永続するものではないし、
  • neque ipsis longior dolor relinquatur.
    • 自分たち(ローマ勢)の悲嘆もこれ以上あとに残らないからである、と。

インドゥティオマルスとトレウェリ族の蜂起[編集]

53節[編集]

サビヌス敗死とカエサル勝利の影響

  • Interim ad Labienum per Remos
  • incredibili celeritate de victoria Caesaris fama perfertur, ut,
    • (後述するような)信じられない速さで、カエサルの勝利についての話が報知された。
  • cum ab hibernis Ciceronis milia passuum abesset circiter LX(sexaginta),
    • (ラビエヌスの冬営は)キケロの冬営から約60ローママイル(約90km)離れていたのに、
  • eoque post horam nonam diei Caesar pervenisset,
    • そこ(=キケロの冬営)には昼間の第9時の後(=夕方近く)にカエサルが到着したのに、
  • ante mediam noctem ad portas castrorum clamor oriretur,
    • 真夜中の前には(ラビエヌスの)陣営の門の辺りで雄叫びが起こった。
  • quo clamore significatio victoriae gratulatioque ab Remis Labieno fieret.
    • その雄叫びにより、勝利の合図と祝意がレミ族からラビエヌスになされたのだ。
  • Hac fama ad Treveros perlata
  • Indutiomarus, qui postero die castra Labieni oppugnare decreverat,
  • noctu profugit copiasque omnes in Treveros reducit.
    • 夜間に逃走して、全軍勢をトレウェリ族(の領土)に連れ戻した。
  • カエサルが越冬を決意
  • Caesar Fabium cum sua legione remittit in hiberna,
  • ipse cum tribus legionibus circum Samarobrivam trinis hibernis hiemare constituit,
    • (カエサル)自身は3個軍団とともにサマロブリウァ(現在のアミアン)周辺で別々に3つの冬営で越冬することを決定した。
  • et quod tanti motus Galliae ex<s>titerant,
    • というのは、これほど大きなガリアの動乱が生じていたために、
  • totam hiemem ipse ad exercitum manere decrevit.
    • 冬季の全体を(カエサル)自身が軍隊のところへ留まることを決意したからだ。
  • Nam illo incommodo de Sabini morte perlato
    • なぜなら、サビヌスの死についてあの敗北が報知されて、
  • omnes fere Galliae civitates de bello consultabant,
    • ほぼすべてのガリアの部族たちが戦争について協議しており、
  • nuntios legationesque in omnes partes dimittebant,
    • 伝令たちと使節たちがあらゆる方面に送り出されていたのだ。
  • et quid reliqui consilii caperent atque unde initium belli fieret, explorabant
    • (彼らは)ほかの(部族の)者たちがどのような計画を立て、どこから戦争開始がなされるか、探っていた。
      (訳注:consilium capere;計画を立てる)
  • nocturnaque in locis desertis concilia habebant.
    • さびれた場所で夜間の会合を催していた。
  • Neque ullum fere totius hiemis tempus sine sollicitudine Caesaris intercessit,
    • 冬のほぼ全期間は、カエサルの不安なしには、まったく経過しなかったし、
  • quin aliquem de consiliis ac motu Gallorum nuntium acciperet.
    • ガリア人の謀議や動乱について何らかの報告を受け取ることなしには(経過しなかった)。
  • In his
    • これら(の報告)の中で、
  • ab Lucio Roscio quaestore, quem legioni tertiae decimae praefecerat, certior factus est
アレモリカ(Aremorica)またはアルモリカ(Armorica)と呼ばれる大西洋岸地域。ここの諸部族は2年前(BC56年)にカエサルやサビヌスが率いるローマ軍と戦った。
  • magnas Gallorum copias earum civitatum, quae Ar<e>moricae appellantur,
    • アレモリカエと呼ばれるガリア人部族の大軍勢が、
      (訳注:大西洋岸のアルモリカ(アレモリカ) Ar(e)morica に居住し、
      第3巻でローマ軍と戦った諸部族のことである。)
  • oppugnandi sui causa convenisse
    • 自分(=ロスキウス)を攻撃するために集結して、
  • neque longius milium passuum octo ab hibernis suis afuisse,
    • 自分の冬営から8ローママイル(約12km)より遠く離れていなかったが、
  • sed nuntio allato de victoria Caesaris discessisse,
    • けれどもカエサルの勝利について報告をもたらされて退去し、
  • adeo ut fugae similis discessus videretur.
    • まさに逃亡に似た退散のように見えたという。

54節[編集]

セノネス族の背反、ガリアの不穏

  • At Caesar principibus cuiusque civitatis ad se evocatis
    • そこでカエサルは、おのおのの部族の領袖たちを自分のところへ呼び出して、
  • alias territando, cum se scire, quae fierent, denuntiaret,
    • ある者には、自分は何が行なわれているか知っていることを示してひどく恐れさせて、
  • alias cohortando
    • 他のある者には激励して、
  • magnam partem Galliae in officio tenuit.
    • ガリアの大部分を忠節に保った。
  • Tamen Senones,
  • quae est civitas in primis firma et magnae inter Gallos auctoritatis,
    • とりわけ力強く、ガリア人の間で大きな勢威を持つ部族であったが、
  • Cavarinum, quem Caesar apud eos regem constituerat,
  • cuius frater Moritasgus adventu in Galliam Caesaris cuiusque maiores regnum obtinuerant,
    • 彼の兄弟モリタスグスや彼の先祖たちは、カエサルがガリアに到来したときには、王位を占有していたのであり、
  • interficere publico consilio conati,
    • (カウァリヌスを)公けの決定により誅殺することを企てた。
  • cum ille praesensisset ac profugisset,
    • 彼(カウァリヌス)は(自身の暗殺の企みを)あらかじめ知っており、さらに逃走したので、
  • usque ad fines insecuti regno domoque expulerunt
    • (セノネス族は領土の)境界まで追跡して(カウァリヌスを)王位と郷土から追い出して、
  • et missis ad Caesarem satisfaciendi causa legatis,
    • カエサルのところへ申し開きをするために使節たちを遣わした。
  • cum is omnem ad se senatum venire iussisset,
    • 彼(カエサル)は(セノネス族の)評議会の全員に自分のところへ来ることを命じたけれども、
  • dicto audientes non fuerunt.
    • (カエサルから)言われたことを聞き入れた者はいなかったのだ。
  • Tantum apud homines barbaros valuit esse aliquos repertos principes inferendi belli
    • 戦争をしかけることが見出された最初の者たちは、野蛮な人々のもとで大きな影響を及ぼしたので、
      (訳注:セノネス族がカエサルの意向に背いたので、その挙兵が間近と見なされ、ガリア諸部族を煽ることになったのであろう。)
  • tantamque omnibus voluntatum commutationem attulit, ut
    • かつ(ガリアの)すべての者たちにとって大きな意思の変化を引き起こしたので、以下(の事態)になった。
  • praeter Haeduos et Remos, ─ quos praecipuo semper honore Caesar habuit,
  • alteros pro vetere ac perpetua erga p.R.(populum Romanum) fide,
    • 前者(ハエドゥイ族)は昔から絶えないローマ人民に対する信義のため、
      (訳注:6節7節で言及された、カエサルがドゥムノリクスを暗殺した事件については無視されている。)
  • alteros pro recentibus Gallici belli officiis ─,
    • 後者(レミ族)は最近のガリア戦争での忠節のためである。
  • nulla fere civitas fuerit non suspecta nobis.
    • 我が方(ローマ人)にとって疑わしくない部族は、(上記2部族を除いて)ほぼ存在しなかったのだ。
  • Idque adeo haud scio mirandumne sit,
    • それ(=ガリア諸部族の事態)は、それほど驚くべきものであるとは、私はまったく理解していないのだ。
      (訳注:scio は『ガリア戦記』では珍しい動詞の一人称による表現である。)
  • cum compluribus aliis de causis,
    • 他のいくつかの原因についてと同様に、
      (訳注:cum ~ tum …;~であるのと同様に…である)
  • tum maxime, quod qui virtute belli omnibus gentibus praeferebantur,
    • とりわけ根拠として、戦争の武勇においてあらゆる種族に抜きん出ていた者たち(=ガリア諸部族)が
  • tantum se eius opinionis deperdidisse, ut a p.R.(populo Romano) imperia perferrent
    • ローマ人民の支配により耐え忍ばなければならないほどまでにも、彼ら自らの評判を台無しにしてしまい、
  • gravissime dolebant.
    • とても激しく悲嘆に暮れていたというわけである。

55節[編集]

トレウェリ族のインドゥティオマルスが兵を集める

  • Treveri vero atque Indutiomarus
  • totius hiemis nullum tempus intermiserunt, quin
    • 冬の全体を通して、いつ何時も以下のことをせずには過ごさなかった。
    • (=冬の間じゅう、以下のことをして過ごしていた。)
  • trans Rhenum legatos mitterent,
    • レヌス(=ライン川)の向こう側(=ゲルマニア)へ使節たちを遣わして、
  • civitates sollicitarent, pecunias pollicerentur,
    • 諸部族をそそのかして、金銭(の報酬)を約束して、
  • magna parte exercitus nostri interfecta multo minorem superesse dicerent partem.
    • 我が方の軍隊(=ローマ軍)の大部分が殲滅されて、非常に少ない一部が生き残ったのみである、と言い放った。
  • Neque tamen ulli civitati Germanorum persuaderi potuit, ut Rhenum transiret,
    • しかしながら、ゲルマニアのいかなる部族をも、レヌスを渡河するようには説得できなかったのだ。
  • cum se bis expertos dicerent, Ariovisti bello et Tenctherorum transitu:
    • 自分たちはアリオウィストゥスの戦役およびテンクテリ族の越境と二度も(敗北を)体験したので、と彼らは言った。
      (訳注:アリオウィストゥスの敗北は第1巻、テンクテリ族の敗北は第4巻で述べられている。29節も参照。
      テンクテリ族の綴りは Thincherorum, Tencherorum など写本によってかなり差異があり、表記が乱れている。)
  • non esse amplius fortunam temptaturos.
    • もうこれ以上は運命を試すことはないだろう、と。
      (訳注:トイトブルク森の戦いでゲルマニア勢がローマ軍3個軍団を壊滅させるのは、これより62年後である。)
  • Hac spe lapsus Indutiomarus
    • (ゲルマニア人に援軍を乞うという)この希望は頓挫したが、インドゥティオマルスは、
  • nihilo minus copias cogere, exercere,
    • 少なからぬ軍勢を徴集して、訓練し、
  • a finitimis equos parare,
    • 近隣から馬匹を調達し、
  • exules damnatosque tota Gallia magnis praemiis ad se allicere coepit.
    • 追放された者たちや罪に処された者たちを全ガリアから大きな報酬で自分のところへ誘い込み始めた。
  • Ac tantam sibi iam his rebus in Gallia auctoritatem comparaverat,
    • そしてもはや、これらの事柄によって、ガリアにおいて、自らにこれほどの大きな勢威を得ていたので、
  • ut undique ad eum legationes concurrerent,
    • 至る所から彼のところへ(諸部族の)使節たちが群がり集まったほどであり、
  • gratiam atque amicitiam publice privatimque peterent.
    • (使節たちが彼に)公的にも私的にも厚意や親交を求めたほどであった。

56節[編集]

インドゥティオマルスの挙兵

  • Ubi intellexit
    • (インドゥティオマルスは以下の諸事情を)認識するや否や、
  • ultro ad se veniri,
    • (すなわち、諸部族の使節たちが)自分のところへ自発的に来ていること、
  • altera ex parte Senones Carnutesque conscientia facinoris instigari,
    • 一方では、セノネース族とカルヌテース族の一部の者たちが(カエサルに背いた)行状の意識に煽られていること、
  • altera Nervios Aduatucosque bellum Romanis parare,
    • 他方では、ネルウィイー族とアドゥアトゥキー族がローマ人との戦争を準備していること、
  • neque sibi voluntariorum copias defore, si ex finibus suis progredi coepisset,
    • もし(彼が)自分たちの領土から前進し始めたら、彼自身に対して志願してくる軍勢に事欠かないであろうこと、
  • armatum concilium indicit.
    • (以上の諸事情を認識するや否や)武装者たちの集会(を催すこと)を公示した。
  • Hoc more Gallorum est initium belli,
    • これ(=集会)は、ガリア人の慣習による、戦争の始まりである。
  • quo lege communi omnes puberes armati convenire consuerunt;
    • その掟によって、(ガリア)共通のすべての成人たちは、武装して終結することが慣わしであった。
  • qui ex iis novissimus convenit,
    • 彼らのうちで最も後から集まって来た者は、
  • in conspectu multitudinis omnibus cruciatibus affectus necatur.
    • 大勢の皆が見ている中で、拷問にかけられて殺されるのだ。
  • In eo concilio
    • その集会において(インドゥティオマルスは)、
  • Cingetorigem, alterius principem factionis, generum suum,
    • (トレウェリ族の)もう一方の派閥の領袖であり、自分の婿(むこ)であるキンゲトリクスを、
  • quem supra demonstravimus Caesaris secutum fidem ab eo non discessisse,
    • -その者は前に説明したようにカエサルへの忠義を追求して彼のところから離れていなかったのだが、-
      (訳注:3節4節を参照。)
  • hostem iudicat bonaque eius publicat.
    • (自分の)敵と宣告して、彼(キンゲトリクス)の財産を没収した。
  • His rebus confectis, in concilio pronuntiat
    • これらの事柄を成し遂げて、集会において(インドゥティオマルスは以下のことを)報告した。
  • arcessitum se a Senonibus et Carnutibus aliisque conpluribus Galliae civitatibus;
    • 自分はセノネス族とカルヌテス族やかなりのガリアの諸部族から声をかけられている。
  • huc iturum per fines Remorum eorumque agros populaturum
    • そちらへ、レミ族の領土を通って行くであろうし、彼ら(レミ族)の土地を荒廃させるであろう。
  • ac, priusquam id faciat, castra Labieni oppugnaturum.
    • さらに、それをなすより前に、ラビエヌスの陣営を攻囲するであろう。
  • Quae fieri velit, praecipit.
    • (インドゥティオマルスは)なされると欲したことを、指示した。

57節[編集]

インドゥティオマルスがラビエヌスの陣営に殺到

  • Labienus, cum et loci natura et manu munitissumis castris sese teneret,
    • ラビエヌスは、地勢と人手によりとてもよく防御された陣営を自ら固守していたので、
  • de suo ac legionis periculo nihil timebat;
    • 自らと軍団の危険について、何ら恐れていなかった。
  • ne quam occasionem rei bene gerendae dimitteret, cogitabat.
    • 良く戦功を立てるいかなる好機をも無駄にしないようにと、考えていたのだ。
  • Itaque a Cingetorige atque eius propinquis
  • oratione Indutiomari cognita, quam in concilio habuerat,
  • nuntios mittit ad finitimas civitates equitesque undique evocat:
    • 近隣の諸部族のところへ伝令を遣わして、騎兵を至る所で徴兵した。
  • his certum diem conveniendi dicit.
    • 彼ら(騎兵たち)に定められた日に集結するように決めた。
  • Interim prope cotidie cum omni equitatu Indutiomarus sub castris eius vagabatur,
    • その間にほぼ毎日、全騎兵隊とともにインドゥティオマルスは彼(ラビエヌス)の陣営のもとをうろついていた。
  • alias ut situm castrorum cognosceret,
    • あるときは、陣営の地形を知るように、
  • alias conloquendi aut territandi causa:
    • あるときは、(ラビエヌス側と)談判して、ひどく恐れさせるために。
  • equites plerumque omnes tela intra vallum coniciebant.
    • 騎兵たちは、たいてい皆で飛道具を防柵の内側に投げ込んでいた。
  • Labienus suos intra munitionem continebat
    • ラビエヌスは配下の者たちを城砦の内側に留めておき、
  • timorisque opinionem, quibuscumque poterat rebus, augebat.
    • (ローマ人がトレウェリ族を)恐れているという風評を、何であれ可能な事柄において、増大させていた。

58節[編集]

インドゥティオマルスの最期

  • Cum maiore in dies contemptione Indutiomarus ad castra accederet,
  • nocte una intromissis equitibus omnium finitimarum civitatum, quos arcessendos curaverat,
    • (ラビエヌスは)呼び寄せることを手配していた近隣諸部族の全騎兵を一晩のうちに(陣営内に)入れてやり、
  • tanta diligentia omnes suos custodiis intra castra continuit,
    • これほどにも注意深く、配下の全員を監視することによって陣営内部に留めておいたので、
  • ut nulla ratione ea res enuntiari aut ad Treveros perferri posset.
    • 結果として、その事態は、いかなる手段によってもトレウェリ族へ漏らされたり報知されたりできなかった。
  • Interim ex consuetudine cotidiana Indutiomarus ad castra accedit
    • その間に、毎日の習慣から、インドゥティオマルスは(ラビエヌスの)陣営の辺りへ近づいて、
  • atque ibi magnam partem diei consumit;
    • そこで昼間の大部分を過ごした。
  • equites tela coniciunt
    • (トレウェリ族の)騎兵たちは(陣営に)飛道具を投げ込んで、
  • et magna cum contumelia verborum nostros ad pugnam evocant.
    • 激しい言葉の侮辱とともに、我が方(=ローマ勢)を戦いへと呼びかけた。
  • Nullo ab nostris dato responso,
    • 我が方からは何ら返答を与えなかったので、
  • ubi visum est, sub vesperum dispersi ac dissipati discedunt.
    • (敵は)良いと思われる頃、夕方頃に、分散してばらばらに立ち去った。
  • Subito Labienus duabus portis omnem equitatum emittit;
    • 突然にラビエヌスは、2つの門からすべての騎兵隊を放った。
  • praecipit atque interdicit,
    • (ラビエヌスはその際に以下のように)指図して、かつ禁じた。
  • proterritis hostibus atque in fugam coniectis
    • 敵たちがひどく脅えて、逃亡に追いやられたときに、
  • ─ quod fore, sicut accidit, videbat ─
    • そのことは起こるべくして生じると思われるが、
  • unum omnes peterent Indutiomarum,
    • インドゥティオマルス1人を(騎兵隊の)総勢で追い求めるように、と。
  • neu quis quem prius vulneret, quam illum interfectum viderit,
    • あの者が殺されるのを見届けるより前には、他の誰をも傷つけないように、と。
  • quod mora reliquorum spatium nactum illum effugere nolebat;
    • というのは(敵の)ほかの者たちが滞ることで、彼が余裕を得て逃げることを望まなかったのだ。
  • magna proponit iis, qui occiderint, praemia;
    • (インドゥティオマルスを)斃した者には、大きな恩賞を呈示した。
  • summittit cohortes equitibus subsidio.
    • 騎兵たちにとっての支援として歩兵たち(=軍団兵)を派遣した。
  • Comprobat hominis consilium fortuna,
    • 運命(の女神)はその人(ラビエヌス)の考えを是認して、
  • et cum unum omnes peterent,
    • 1人を総勢が追い求めたので、
  • in ipso fluminis vado deprehensus Indutiomarus interficitur,
    • ちょうど川の浅瀬において捕捉されたインドゥティオマルスは殺害され、
  • caputque eius refertur in castra:
    • 彼の(斬り取られた)頭部は陣営に運ばれた。
  • redeuntes equites, quos possunt, consectantur atque occidunt.
    • 戻って行く(ローマ勢の)騎兵たちは、できるかぎり(多くの敵)の者たちを追捕して、斃した。
  • Hac re cognita omnes Eburonum et Nerviorum, quae convenerant, copiae discedunt,
  • pauloque habuit post id factum Caesar quietiorem Galliam.
    • それがなされた後で、カエサルはガリアをやや平穏なものとして保持した。

脚注[編集]

  1. ^ Ancient Warfare: A Very Short Introduction, by Harry Sidebottom, Oxford University Press, 2005, ISBN 978-0192804709.
    日本語訳『ギリシャ・ローマの戦争』ハリー・サイドボトム著、吉村忠典・澤田典子訳、岩波書店、2006年、ISBN 978-4-00-026886-8.
    の日本語訳p.131-140を参照。

参考リンク[編集]